Андрэа С. Калюде

Трудно иногда бывает в устной речи помнить все грамматические правила, которыми мы руководствуемся на письме. Правильно ли будет сказать «Мы с собакой пошли гулять» или «Я пошёл гулять с собакой»? Есть ли вообще разница? Андрэа Калюде наблюдает за вековым спором двух лингвистических школ — прескриптивистов и дескриптивистов. У их представителей различные взгляды на данный вопрос.

Урок — Андрэа С. Калюде, мультипликация — Майк Шелл.

Source:
https://ed.ted.com/

(tarjima vaqtiga videodagi TED logotipli kirish qismi hisobga olinmagan)

Uzbek Subtitles:

0:07 — 0:09

Siz do’stingizga qiziq bir hikoyani so’zlab berasiz, ¶

0:09 — 0:14

va kulminatsiyasiga yetib keldingiz, shu joyida u sizning gapingizni bo’ladi:

0:14 — 0:18

«osmonga chiqayotib» emas, «ko’tarilayotib».

0:18 — 0:20

Hech kimga yoqmaydi bu holat.

0:20 — 0:22

Xa, gapni bo’lish qo’pol, albatta.

0:22 — 0:24

Do’stingiz nohaqmi?

0:24 — 0:27

Gapingizda xato yo’qmidi?

0:27 — 0:31

Gap nima haqida ketayotganini shundoq ham tushunayotgan ekan, nega unday qildi?

0:31 — 0:33

Lingvistika nuqtai nazaridan,

0:33 — 0:37

grammatika — so’zlarni biror gap yoki so’z birikmasiga joylashtirishga

0:37 — 0:39

yordam beruvchi qoidalar va tuzilmalar yig’indisi,

0:39 — 0:42

yozma nutqda ham, og’zakida nutqda ham.

0:42 — 0:44

Bu tuzilmalar har tilda har xil.

0:44 — 0:47

Ingliz tilida odatda ega birinchi keladi,

0:47 — 0:49

uning ketidan kesim,

0:49 — 0:50

undan keyin esa to’ldiruvchi.

0:50 — 0:53

Yapon tilida va ko’plab boshqa tillarda esa

0:53 — 0:56

so’z tartibi quyidagicha:

ega, to’ldiruvchi, kesim.

0:56 — 1:00

Ba’zi olimlar barcha tillar uchun umumiy modellarni topishga harakat qilishdi,

1:00 — 1:02

biroq, ot va fe’llar mavjudligi kabi ba’zi

1:02 — 1:05

oddiy narsalardan tashqari

1:05 — 1:09

boshqa lingvistik universalliklar topa olishmadi.

1:09 — 1:12

Til ishlashi uchun aniq modellar kerak bo’lgani,

1:12 — 1:17

modellarni chuqur o’rganish ikki xil nuqtai nazar tarafdorlari o’rtasida bahslarga sabab bo’ldi:

1:17 — 1:21

preskriptivizm va deskriptivizm taarafdorlari.

1:21 — 1:22

Oddiy qilib aytganda:

1:22 — 1:26

preskriptivistlar hisoblashicha, tilda ma’lum bir qoidalar bo’lishi kerak,

1:26 — 1:31

deskriptivistlar esa qoidalardan og’ish va farqlanishlarni

1:31 — 1:34

tilning muhim bir qismi sifatida ko’rishadi.

1:34 — 1:38

Ko’p vaqtlar davomida tillar faqat og’zaki shaklda mavjud bo’lgan,

1:38 — 1:42

lekin vaqt sayin yozma shaklga zarurat paydo bo’la boshladi.

1:42 — 1:46

Muloqotni kengaytirish va insonlar o’rtasida o’zaro tushunshni

1:46 — 1:51

kafolatlash uchun yozma nutq normalari shakllana boshladi.

1:51 — 1:57

Ko’pchilik tillarda bu standart shakl aslida og’zaki shaklning

1:57 — 2:01

variantlaridan biridan kelib chiqqan bo’lganligiga qaramay

2:01 — 2:03

yagona to’g’ri shakl deb hisoblana boshlandi.

2:03 — 2:07

Tilni tozalash tarafdorlari o’sha paytda ishlab chiqilgan grammatika orqali

2:07 — 2:13

ushbu normalarni keng yoya boshladi.

2:13 — 2:17

Grammatik qoidalar kelgusida og’zaki nutqda ham qo’llanila boshlandi.

2:17 — 2:22

Yangi normalardan farq qiluvchi oldingi og’zaki nutq normalari xato deb hisoblana boshlandi,

2:22 — 2:24

yoki past tabaqa belgisi sifatida qabul qilingan.

2:24 — 2:27

Bolalikdan noto’g’ri gapirishni o’rganganlarga ham

2:27 — 2:31

bu standart normani o’zlashtirishga undashgan.

2:31 — 2:32

Lekin keyinchalik,

2:32 — 2:36

lingvistlar tushunishdiki, nutq aslida yozuvda farq qilishi, va uning o’zining alohida

2:36 — 2:38

norma va modellari bo’lishi kerak.

2:38 — 2:43

Ko’pchilik gapirishni shunchalik erta o’rganishganki, xatto qanday o’rganganini eslay olmaydi.

2:43 — 2:46

Bizning og’zaki nutq layoqatimiz ongosti odatlari tufayli shakllanadi,

2:46 — 2:49

qoidalarni o’rganish bilan emas.

2:49 — 2:53

Og’zaki nutqda asosiy e’tibor kayfiyat va intonatsiyaga qaratilganidek,

2:53 — 2:55

uning tuzilishi ham juda moslashuvchan

2:55 — 2:59

va so’zlovchi bilan tinglovchi ehtiyojlariga moslashadi.

2:59 — 3:03

Masalan bu holatni murakkab, tinglovchi uchun tushunish qiyin bo’lgan gaplarda,

3:03 — 3:06

qiyin talaffuz qilinadigan iboralarda yoki

3:06 — 3:09

nutqni tezlashtirish uchun ayrim tovushlar «yutilishi»da ko’rishimiz mumkin.

3:09 — 3:14

Ushbu lingvistik yondashuv, ushbu hodisalarni tushunishga va ifodalashga harakat qiladi

3:14 — 3:18

va tilga hech qanday qoidalarni bog’lab qo’ymaydi. Bu deskriptivizm deb nom olgan.

3:18 — 3:20

Tilni qanday ishlatishni ifodalashdan farqli ravishda,

3:20 — 3:23

bu yo’l insonlarning tilni qanday ishlatishini va

3:23 — 3:27

foydalanish davomida undagi yuzaga kelayotgan yangiliklarni ifodaydi.

3:27 — 3:29

Preskriptivizm va deskriptivizm maktablari

3:29 — 3:31

o’rtasidagi debatlar haliyam davom etayotgan bo’lsa-da,

3:31 — 3:34

ular bir-birini inkor qilishmaydi.

3:34 — 3:37

Preskriptivizmning foydasi shundaki, u ma’lum bir vaqt ichida

3:37 — 3:42

qanday umumiy qoidalar mavjud ekanligi haqida xabar beradi.

3:42 — 3:44

Bu nafaqat rasmiy nutqlar uchun muhim,

3:44 — 3:48

balki chet tillarida muloqotni yanada osonlashtirish yoki

3:48 — 3:51

jamiyatning turli qatlamidagi insonlar muloqoti uchun ham.

3:51 — 3:52

Deskriptivizm, boshqa tomondan,

3:52 — 3:54

bizga ongimiz qanday ishlashi haqida va

3:54 — 3:59

dunyoqarashimiz ongostimizda qanday shakllanishi haqida ma’lumot beradi.

3:59 — 4:03

Nihoyat, grammatika — eng maqbul til odatlari yig’indisi,

4:03 — 4:07

va u doim katta omma tomonidan muhokama qilinadi,

4:07 — 4:10

va doim ko’rib chiqiladi.

4:10 — 4:11

Umumiy tilga o’xshab,

4:11 — 4:13

grammatika — o’ziga xos va murakkab material,

4:13 — 4:17

va u dunyoning har xil chekkasidagi tinglovchilar va

4:17 — 4:19

so’zlovchilar, yozuvchilar va

4:19 — 4:21

o’quvchilar, preskriptivist olimlar va

4:21 — 4:23

deskriptivistlar nutqlaridan kelib chiqqan.