“Feyk xabar va uning jamiyatga ta’siri” mavzusida ekspertlar davra suhbati. Toshkent, O‘zbekiston. 2020-yil sentabr.

Feyk yoki yolg’on yangiliklar, afsuski, zamonaviy hayotning bir qismiga aylanib ulgurdi. Ularning tan olinishi esa bu kabi xabarlarning nafaqat yuqori samaradorligi, balki olamshumul yangiliklar, “dunyoviy fitnalar”, turli sensatsiyalar ehtiyoji uchun jamiyatda talab borligi bilan ham xarakterlanadi. Feyk  yangiliklar uzoq vaqtdan beri davom etayotgan stereotiplarni yanada jonlantiradi va millionlab odamlarning jamoatchilik fikrini shakllantirishga ta’sir qilmoqda.

Zamonaviy ommaviy axborot vositalaridan nafratlanmaydigan jamoatchilik fikrini manipulyatsiya qilish haqida ko’p gapirish mumkin. Bir narsa aniq: olamshumul “sensatsiyalar” auditoriyada “axborot ochligini” keltirib chiqaradi. Men bu kabi auditoriyaning “sovuq bosh” funksiyasini yoqishlarini tilayman va uni dezinformatsiya bilan ifloslantirmaslikni istardim, tanqidiy fikrlash va skeptisizm bilan to’yingan sog’lom OAV adadidagi ma’lumot bilan to’yinishlarini xohlardim.

Xorijiy va O’zbekiston ommaviy axborot vositalari ekspertlari, jurnalistlar axborotning qadr-qimmati, jamiyatdagi ommaviy axborot vositalari haqida barcha uchun murakkab bir vaziyatda qanday fikrda? Zamonaviy axborot maydonida feyklarning o’rni qanday? O’zbekiston jurnalistlarini qayta tayyorlash markazi ommaviy axborot vositalarida mazkur masala yuzasidan ekspert davra suhbati o’tkazdi.

— Bugungi kunda jamiyat uchun axborot va kommunikatsiyaning qiymati qanday?

Fikr erkinligi —insonning asosiy huquqlaridan biri. Jamiyatning rivojlanishi va olg’a intilishiga imkon beradigan barcha boshqa inson huquqlarini mustahkamlaydi. O’z nuqtai nazarini ifoda etish va erkin gapirish qobiliyati jamiyatdagi o’zgarishlar uchun muhimdir. So’z erkinligisiz hech qanday huquqlarga erishish mumkin emas. Shuning uchun so’z erkinligi juda muhimdir – bu avtoritar elita yoki yopiq jamiyatning feodal tizimidan demokratik va ijtimoiy jihatdan adolatli tizimga o’tishning dastlabki bosqichlarida jamiyat uchun juda muhimdir.

Hozirgi kunda o’z o’rnini yo’qotayotgan an’anaviy ommaviy axborot vositalarining xolis, adolatli, tezkor va aniq bo’lishi uchun qat’iy qoidalar mavjud. So’z erkinligi borasida qanday cheklovlar mavjud? Hozirgi kunda insonning asosiy huquqlari va har qanday mavjudotning yashash huquqi va xavfsizligini himoya qilishga asoslangan ko’plab sud tizimlari turlicha talqin qilinmoqda. AQSh Konstitutsiyasining 1-sonli tuzatishlari Yevropadagi yuridik amaliyoti kabi so’z erkinligiga bo’lgan huquqni quyidagi hollarda istisno qiladi: odobsizlik, ustidan kulish (bulling), tuhmat (uydirma, bo’xton), bolalar pornografiyasi, yolg’on guvohlik berish, shantaj, noqonuniy harakatlarga da’vat qilish, haqiqiy tahdid va jinoyatlarga da’vat qilish.

Texnologik rivojlanish, globallashgan dunyoda taraqqiyotni kengaytirishga qaratilgan ambitsiyalar aloqalarni kengaytirishning turli bosqichlariga olib keldi – mahalliydan  (pochta, teleks yoki telefonlar, bosma nashrlar) elektron ommaviy axborot vositalarigacha (radio, televizor). Jahon miqyosidagi ta’sirga ega bo’lgan ma’lumotlarni yetkazib berishdagi birinchi muhim qadam 24/7 yangiliklar dasturidan boshlandi (Ted Turnerning CNN tomonidan 1980-yilda taqdim etilgan). Bu narsa aksariyat siyosatchilarni, ayniqsa, an’anaviy yopiq jamiyatlardagi siyosatchilarni esankiratib qo’ydi. Odamlarni zulmatda ushlab turish va aloqani uzish yoki faqat ularning rahbarlariga ishonishlariga imkon beradigan haqiqat bilan bog’lab turish uchun axborot oqimini boshqarishning odatiy yondashuvi – tezkor yangiliklar va televideniyening kirib kelishi bilan butkul o’zgardi. Bunday holat jamiyatda va global miqyosda yangi tushunchalarni olib kirdi. Ma’lum bir vaqt mobaynida u jiddiy o’zgarishlarni, taraqqiyotni yuzaga keltirdi, ammo tartibsizlik va yangi to’qnashuvlar ham yuz berdi. Bir tomondan, bu jamiyatlarga fuqarolar va ularning rahbarlari, hukumatlar o’rtasidagi bo’shliqni bartaraf etishni boshlashga imkon berdi. Boshqa tomondan, u siyosatchilar va hukumat rahbarlaridan odamlarga, o’z fuqarolariga va soliq to’lovchilarga bo’lgan munosabatlari va muloqotlarini o’zgartirish ehtiyojini keltirib chiqardi. Ammo bunday ommaviy axborot vositalarining narxi juda yuqori edi va bu hali ham asosiy kuch guruhlariga ommaviy axborot vositalarining asosiy boshqaruvini qo’lga kiritishga imkon berib, umumiy yoki global ma’lumotlar oqimini  boshqarishga imkon berdi. Agar biz ilgari rasmlarning aldamasligiga ishongan bo’lsak, hozir soha mutaxassislari sizga hatto video, audio ma’lumotlarini ham osonlik bilan o’zgartirib, qayta ishlab, u orqali manipulyatsiya qilishning qanchalik osonligi haqida aytib berishlari mumkin.

Keyingi inqilobiy qadam sifatida  Internet va ijtimoiy tarmoqlari, so’ngra esa sun’iy intellect kirib keldi. Bu hozirda insoniyatning o’zaro aloqalarini global rivojlantirishning navbatdagi bosqichi bo’lib, u butun hayotimizga va jamiyatimizga ta’sir ko’rsatadigan ulkan o’zgarishlarni keltirib chiqaradi (keyingi davrlarda buni yanada kuchliroq sezish mumkin). Ushbu yangi o’zgarishlar har bir insonga, shuningdek, hokimiyatning barcha uchta tarmog’iga, biz qanday aloqa qilishimizga, biznesni qanday yo’lga qo’yishimizga, qanday boshqarish va boshqarilishimizga ta’sir qiladi. Globallashuv davri ijtimoiy tarmoqlarning ko’plab versiyalarida Internet aloqasi orqali global ulanish imkoniyatining global inqilobga aylanishiga olib keldi. Ammo har bir yaxshi ixtiro kabi bunday inqilob ham yangi tahdidlarni keltirib chiqaradi. Masalan, AQShda bir necha yil oldin o’tkazilgan tadqiqot  natijasida amerikaliklarning 62 foizi o’z yangiliklarini ijtimoiy tarmoqlardan olishi aniqlangan. O’ylaymanki, ko’plab jamiyatlarda bu ehtimol o’xshashdir. Nima uchun ekanligi haqidagi munozara, ehtimol boshqa maqola uchun mavzu bo’lishi mumkin. Ammo haqiqat shundaki, butun dunyo bo’ylab siyosatchilar va hukumatlar va mashxur ommaviy axborot vositalari o’z fuqarolarining to’liq ishonchidan bahramand bo’lmaydilar va fuqarolar o’zlarining fikrlarini bildirish uchun ushbu yangi texnologik vositalardan sovg’a sifatida foydalanib, ovozlarini ko’tarishni boshladilar. Agar jamiyat va uning fuqarolari o’zlarining barcha ijobiy xususiyatlari bilan ushbu ilg’or aloqa usullaridan, global dialogdan qarorlarni qabul qilishda va tovarlarni ishlab chiqarishda foydalansalar va bu narsa global miqyosda umumiy iqtisodiy ta’sirga ega bo’lsa, bu ijobiy ko’rsatkichdir, albatta.

Ammo insoniyat tarixidagi haqiqat shuni ko’rsatadiki, biz insonlar va jamiyatlar yoki davlatlar va ularning hukumatlari sifatida har doim ham yaxshi ishlar qilmaymiz. Masalan, globallashgan urushlar, ziddiyatlar, globallashgan jinoyatchilik, terrorizm va vayron qiluvchi iqlim o’zgarishlari biz inson sifatida ko’pincha ilg’or siyosiy, ijtimoiy yoki iqtisodiy g’oyalarni suiiste’mol qilishimizni isbotlaydi. Dastlab hayotimizni yaxshilash uchun mo’ljallangan ilmiy kashfiyotlarni ham bir-birimizga qarshi bo’lganimizda yomon maqsadlarda ishlatamiz …

Hozirgi pandemiyaning avj olishi shubhasiz global fojia hisoblanadi va shu bilan birga bizga AXBOROT VA KOMMUNIKATSIYANING QIYMATIni yanada kuchliroq sezilishiga sabab bo’lyapti. Biz jismoniy aloqalarimizni cheklashimiz va ularni virtual muloqot bilan almashtirishga majbur bo’lganimiz muqarrar ravishda shaxsiy va ijtimoiy darajalarda katta o’zgarishlarga olib keladi — bu safar haqiqatan ham global miqyosda. Ushbu virus tahdidi an’anaviy hokimiyatning uchta bo’gimida (ijro etuvchi, sud va qonun chiqaruvchi) boshqariladigan an’anaviy ta’lim usullarimizni va jamoat aloqalarini o’zgartirmoqda. Virus bizning farovonligimizga, ish uslubimizga, o’rganish uslubimizga,bir-birimiz bilan aloqa qilishimizda bizning shaxsiy ehtiyojlarimizni — axloqiy, ijtimoiy, madaniy, diniy, ma’naviy ehtiyojlarni qondiradi. Biz muloqot qilish, hissiy jihatdan barqaror turish va virusning kundalik hayotimizga olib kelgan barcha katta muammolarini bartaraf etish, to’g’ri qaror qabul qilish uchun hozirda berilayotgan axborotlarga juda bog’liqmiz. Haqiqiy, o’z vaqtida va tegishli ravishda uzatilgan ma’lumotlar shaxslar va umuman jamiyatning omon qolishi uchun har qachongidan ham muhimroq bo’ladi. Axborot — haqiqat, o’z vaqtida va to’g’ri yetkazilgan ma’lumotlar har doimgidan ham shaxsiy hayot va bizning jamiyatimiz hayoti uchun juda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ko’pchilik virtual muloqot bilan cheklanib, ijtimoiy tarmoqlarga, bloglarga bog’liq bo’lib qolyapti, ayniqsa, bu narsa ijtimoiy faol bo’lmagan hukumat jamiyatlarida ko’p sodir bo’lyapti. Hissiy bosim juda og’ir va biz tajovuzning individual yoki ijtimoiy portlashlarini ko’rishimiz mumkin. Ba’zi jamiyatlarda bu namoyishlar, hatto tartibsizliklar keltirib chiqardi, ijtimoiy tarmoq va mashhur ommaviy axborot vositalarida ham tajovuzkor va manipulyatsion aloqalarni kuzatish mumkin. Bunda alohida shaxslar, guruhlarning yoki siyosiy sabablarga asoslangan manipulatsiyalar yotadi.

Shunchaki uni o’chirib qo’yish yechim emas. Endi yangi avlodlar hayoti va tarbiyasining bir qismi sifatida yangi texnologik sharoitlardan foydalanishga majbur bo’lmoqda. Barchamiz o’zimiz erishgan taraqqiyotdan uzoqlashish bu — ikkiyuzlamachilik, yechim emas. Tarix hech qachon to’xtamaydi, biz vaqtni muzlatib qo’yishni xohlasak ham u davom etadi. Siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan biz qanday kelajakni faol ravishda qurmoqchi ekanligimizni ijtimoiy, shuningdek, global miqyosda muhokama qilish – ehtimol  eng yaxshi yo’l, hatto yagona yo’l desa ham bo’ladi.

2017-yilda Qo’shma Shtatlardagi Pew tadqiqot markazi tomonidan «Onlayn so’z erkinligi, trollar, maxfiylik va soxta yangiliklar kelajagi» tadqiqotlari nashr etildi. Unda 4 ta mumkin bo’lgan ssenariylar muhokama qilindi:

1. Hamma narsa yomon bo’ladi, chunki trolling odamga xos, anonimlik g’ayriinsoniy muomalani keltirib chiqaradi; adolatsizliklar hech bo’lmaganda turli xil da’vatlarga olib keladi; Internet muomalasining tobora kengayib borayotgani va murakkabligi uni yengishni qiyinlashtiradi.

2.Vaziyat yomonligicha qoladi, chunki trollingni moddiy va nomoddiy iqtisodiy, siyosiy rag’batlantirishlar qo’llab-quvvatlab turadi.

3. Ahvol yaxshilanadi, texnik va insoniy yechimlar paydo bo’ladi, chunki onlayn dunyo sun’iy aql yordamida segmentlangan, boshqariladigan ijtimoiy zonalarga bo’linadi.

4. Nazorat va jamoatchilik moderatsiyasi ma’lum xarajatlarni keltirib chiqaradi. Ba’zi yechimlar Internetning mohiyatini yanada o’zgartirishi mumkin, chunki kuzatuv kuchayadi; davlat munozaralarni tartibga solishi mumkin; va bu o’zgarishlar odamlarni bo’lib tashlab, ma’lumot va so’z erkinligini cheklaydi.

Hozirda hech birimiz umumiy va globallashgan kelajagimiz to’g’risida biron bir yakuniy javobga ega emasmiz, tan olaylik. Ammo bu borada jiddiy muloqot boshlashimiz kerakligi aniq. Barcha madaniyatlar insoniyat va jamiyat asosiy huquqlarimizning bosh qadriyatlari va tamoyillari sifatida qadr-qimmat, adolat, tenglik, hurmat va mustaqillikni ko’rsatadi. Ushbu tamoyillar so’z erkinligi va ijtimoiy tarmoqlar bo’yicha munozaralar uchun eng yaxshi asosni ham taqdim etadi.

Ushbu tamoyillarni e’tiborsiz qoldiradigan har qanday holat insoniyat va jamiyat uchun zarar keltiruvchi va o’z joniga qasd qilish hisoblanadi. Agar hozirgi yoshi katta avlod faqat shikoyat qilsalar, tanqid qilsalar va axloqni buzsalar, bu faol yosh avlodlarimizga ta’sir qiladi, eng muhimi  bu davrda tug’ilgan yoshlarimizni yangi texnologik globallashgan dunyoda qarama-qarshi tomon sifatida belgilab beradi va bu ularning kelajagini o’ldiradi. Bunday qilishga hech birimizning na huquqimiz, na vakolatimiz bor.

— Har doim qancha OAV bo’lsa, ularda dezinformatsiya mavjud bo’ladi. Uning xususiyati nimada? Feyklar, onlayn buling, trolling — ular jamiyat uchun qanchalik xavfli?

Axboriy urushlarning strategiyasi har doim raqib tomon uchun zarur jamoatchilik fikrini shakllantirishga qaratilgan bo‘ladi. Ommaviy axborot vositalari doimo diplomatik qadamlar va harbiy harakatlarni yoritib, ularni aholiga yetkazib kelgan. Ammo «Fake news» tushunchasi (ingliz tilida fake news – yolg‘on xabarlar) tilimizga yaqinda kirib keldi. Yolg‘on xabarlar resipiyentning ruhiy holatiga ta’sir qilib, ularning ko‘pligi aksariyat holatda o‘quvchiga haqiqatni yolg‘ondan ajratishni qiyinlashtiradi va yolg‘on jamoatchilik fikrining shakllanishiga xizmat qiladi. Odamlarni chalg‘itish, noto‘g‘ri yo‘lga boshlash, moliyaviy yoki siyosiy foyda ko‘rish maqsadlarida ma’lum bir axborotning soxtalashtirilishi yoki ijtimoiy tarmoqlar va an’anaviy OAV orqali yolg‘on xabarlarning tarqatilishi “fakenews” deyiladi. Feyklar doimo ziddiyatlar asosida yaratiladi. Jahonda sodir bo‘layotgan urushlar, diniy va milliy ziddiyatlar, ichki siyosiy nizolarning barchasining asosida yolg‘on xabarlar yotib, ularni kelib chiqishiga turtki bo‘ladi.
Feyk xabarlarni tarqatishdan asosiy maqsad e’tiborni tortish, yolg‘on xabarlarga auditoriyani ishontirish, jamiyatda amaldagi hukumatga nisbatan ishonchsizlikni hosil qilish, mamlakatda parokandalikni keltirib chiqarishdir. Shu bilan birga, dalillar asosini qidirish muammosi ham mavjud. Gap shundaki, feyklarning asosiy qismi internet orqali tarqaladi, u yerda esa manbani topishga iloj har doim ham bo‘lavermaydi. Ko‘pgina hollarda material «virussimon» bo‘lib qolishi bilan, muallif manbani berkitish niyatida uni o‘zining sahifasidan o‘chirib tashlaydi. Bugun feyk yangiliklar tiqilib ketgan ijtimoiy tarmoqlar va yangiliklar tarqatuvchi saytlar iste’molchilari ikki toifaga bo‘lingan. Birlari turli «jozibador» nashrlarga ahamiyat bermaydilar, boshqalari esa har bir yozilgan narsaga ishonadilar va, hatto, ularni tarqatishga ko‘maklashadilar. Afsuski, shundaylar ko‘pchilikni tashkil etadi.

2016-yilda Google korporatsiyasi faktcheking funksiyasi — qidiruv jarayonida foydalanuvchilar axborotni tekshirish tizimini ishga tushirganligini e’lon qildi. Faktcheking — yolg‘on axborotni tekshirish usulidir. Global tekshirishni maxsus kompaniyalar amalga oshirsa-da, bu jarayonga ishonchli manba sifatida tekshiruvdan o‘tgan har bir ommaviy axborot vositasi qo‘shilishi mumkin. Axborotlarning haqqoniyligini baholashga bugungi kunda BBC, CNN, The Guardian, The New York Times va yana 111 ta kompaniya kirgan. Shulardan eng yirigi Google mazkur faoliyatni birinchi bo‘lib boshladi va faktcheking iborasiga asos soldi.

Xulosa o‘rnida aytadigan bo‘lsak, insonning ruhiy o‘ziga xosliklari, shuningdek, internetda o‘zini tutishi ijtimoiy ongni yolg‘on xabarlar oldida ojiz qilib qo‘yadi. Bugungi kunda feyk yangiliklarni ko‘ngilochar hamjamiyatlarning bezarar ko‘ngilxushligi deb baholash jiddiy xato bo‘lar edi. U allaqachon kommunikatsiya texnologiyalarining o‘ta samarali turiga aylanib ulgurdi va ilmiy hamjamiyat tomonidan jiddiy o‘rganilishi va tahlil etilishi kun tartibidagi muhim masalalardan biri bo‘lib turibdi.

— OAVni ko’ra olmaslik, tildagi ziddiyatlar natijasidagi feyklarni o’tkazmaslikni so’z erkinligining cheklanishi deb hisoblash mumkinmi?

DUDEN izohli lug’atining bosma va elektron ommaviy axborot vositalarida Fake News bilan bog’liq talqiniga ko’ra, noto’g’ri ma’lumotlarning manipulyativ maqsadlar uchun taqsimlanishi nazarda tutilgan. Internetda iste’molchilar va ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari soni tobora ortib bormoqda (Twitter, Facebook, Telegram, WhatsApp)..va boshqalar) va jurnalistlar uchun katta axborot oqimi orasidan haqiqatan ham sodir bo’lgan voqealarni noto’g’ri ma’lumotlardan topish va ajratish tobora qiyinlashib bormoqda. Bu yerda biz o’z iste’molchilariga «issiq» ma’lumotni kim, qachon va qanday maqsadda tarqatayotganini tushunamiz. Jurnalistlar sodir bo’layotgan voqealarga juda tez va puxta javob berishlari hamda o’z auditoriyasini amaliy, xolis va vakolatli tarzda xabardor qilishlari kerak. Materialning mazmunini haqiqatga mos kelishi va ma’lumotlarning ataylabdan, noto’g’ri tayyorlanganmi yoki yo’qligini tekshirish kerak.

Soxta ma’lumotlar va qasddan tarqatilgan bunday xabarlar «Fake News» deb nomlanadi. Ular bugungi kunda yangilik emas. Misol uchun, ikkinchi jahon urushi davrida ham harbiy harakatlar paytida yolg’on «g’alaba» xabarlari tarqaldi, uchinchi reyxning ko’plab manipulyatsiyasi sodir bo’ldi. Polshaning nemis reyxiga hujumi haqida mutlaqo soxta ma’lumotlar bor edi o’sha davrlarda — natija esa halokatli oqibatlarga olib keldi — jahon urushi 70 million insonni o’z domiga olib ketgan jahon urushi boshlandi.

«Fake News» ham iqtisodiyotni, biznesni maqsad qilib qo’yadi va kelajakda mahsulotni joylashtirish, bozorni aniqlash va boshqalar uchun marketing tadqiqotlarini tekshirish uchun «yangilik» sifatida shakllantiriladi.

Asrlar mobaynida dunyoda turli xil «ertaklar» ham yaxshi, ham yomon ma’noda tarqaldi. Har holda, ular muayyan maqsadlarga ega bo’lishi kerak. Afsuski, bugungi kunda ko’pincha ko’plab ommaviy axborot vositalarida asosiy qoida mavjud — qancha salbiy, shafqatsiz ma’lumotlar bo’lsa, auditoriyaga shuncha ko’proq e’tibor qaratiladi. Bunday ommaviy axborot vositalari fikricha, olamshumul tafsilotlar bilan bezatilgan qisqa va lo’nda axborot ommaga tushunarli, obyektiv ma’lumotlarga qaraganda omma orasida yaxshiroq va muvaffaqiyatliroq tarqaladi. Jurnalistlar bunday ma’lumotni darhol aniqlab olishlari va quyidagi mezonlarga muvofiq tekshirish vositalarini qo’llashlari kerak: ma’lumotlarga, saytning kontaktlariga, egasiga, haqiqiy muallif tomonidan tayyorlangan materiallarga e’tibor berish, axborot mazmunini, manbalarini va kotirovkalarini, foto va videolarni tahlil qilish.

Ta’kidlash joizki , har bir jiddiy jurnalist, har bir ommaviy axborot vositasi uchun professional axloq kodeksiga rioya qilish ham muhim ahamiyatga ega. Germaniya matbuot Ittifoqi quyidagi matbuot vazifalarini belgilaydi:

«Federal respublikaning asosiy qonunida mustahkamlangan matbuot erkinligi mustaqillik va axborot erkinligi, so’z va tanqid erkinligini o’z ichiga oladi. Noshirlar va jurnalistlar jamoatchilik oldidagi mas’uliyatdan xabardor bo’lishlari va o’z ishlarida matbuot obro’siga sodiq qolishlari kerak. Ular o’zlarining jurnalistik vazifalarini o’z bilimlari va vijdonlari darajasida, shaxsiy manfaatlar va moddiy motivlar ta’sirisiz amalga oshiradilar. Publitsistik prinsiplar matbuotning professional axloqini aniqlaydi. Bu Konstitutsiya va konstitutsiyaviy qonunlarga muvofiq matbuot tamoyillarini qo’llab-quvvatlash va matbuot erkinligini himoya qilish majburiyatini o’z ichiga oladi.

Tahririyat ma’lumotlarini himoya qilish qoidalari matbuotda jurnalistik-tahririyat maqsadlari uchun shaxsiy ma’lumotlarni to’playdigan, qayta ishlaydigan yoki ishlatadigan darajada qo’llaniladi. Tadqiqotdan tahririyatga va nashrga, hujjatlarni to’plashdan ushbu ma’lumotlarni arxivlashgacha, matbuot shaxsiy hayotga, samimiy sohaga hurmat bilan qaraydi va insonning axborot o’z taqdirini belgilash huquqini hurmat qiladi.

Professional axloq har bir kishi uchun matbuotga shikoyat qilish huquqini tan oladi. Agar professional axloq buzilgan bo’lsa, shikoyatlar asosli hisoblanadi.

Ushbu muqaddima axloqiy me’yorlarning ajralmas qismi hisoblanadi.

Germaniya matbuot Ittifoqi axloq kodeksidan https://www.presserat.de/pressekodex.html

Bizning USBEKISTAN-ONLINE.De portali 2014-yilda tashkil etilgan va axloqiy, va obro’li jurnalistikaga rioya qilish nuqtai nazaridan ko’p yillar davomida o’z pozitsiyasida mustahkam turmoqda. Biz Germaniya va O’zbekiston o’rtasidagi munosabatlarda yuz berayotgan voqealarni yoritamiz. Bizning platformamizning maqsadi xalqlarimiz o’rtasidagi do’stlikni yanada rivojlantirish uchun hamkorlikni yoritishdan iborat. Ishimizning muvaffaqiyati shundan iboratki, mamlakatimiz ichida ham, tashqarisida ham auditoriya soni tobora ortib bormoqda. Bugungi kunda auditoriyamiz soni 4,7 mln. Bizning portal  10.000.000 saytlar ichida Google korporatsiyasi tomonidan tan olingan.

Usbekistan-ONLINE saytining jurnalistik muvaffaqiyatini shunday izohlashimiz mumkin, bizning shior: «Halollik uzoq vaqt davomida ishonchni saqlab qoladi!”.

— Nima uchun odamlar ochiq-oydin bo’lib turgan yolg’onlarga ishonadilar?

To‘g‘ri, aksar hollarda odamlar yolg‘onligi aniq bo‘lib turgan axborotga ko‘proq ishonishadi. Chunki inson tabiatida yolg‘onga ishonish kuchliroq. Yolg‘on xabar jozibadorroq bo‘ladi, yolg‘on xabarda kimningdir sha’niga nisbatan salbiy fikrlar bo‘ladi, u, albatta, tanqidiy bo‘ladi. Axborot oluvchilar odatda haqiqiy holat baribir yashiriladi, degan gumonda salbiy mazmundagi axborotga ko‘proq ishonadi. Shuning uchun yolg‘on axborot qanday ko‘rinishda bo‘lmasin, unga ishonch kuchliroq va haqiqat yuzaga chiqquniga qadar odamlar ongida shakllanib ulgurgan bo‘ladi. Shundan so‘ng haqiqiy ahvol garchi barcha axborot manbalarida tarqalsa-da, ammo haqiqatga baribir shubha bilan qaray boshlaydilar.

Bu bir tomondan, axborotni o‘z vaqtida oshkor qilmaslik bilan ham qisman bog‘liq. Shuning uchun feyk xabarlarning ijtimoiy tarmoqlarda tarqalishi oson. U yoki bu axborot rasmiy manbalarda chop etilmagach, turli kanallarda, bu sohada professional bo‘lmagan insonlar tomonidan voqealarning noto‘g‘ri talqin qilingan holda tarqalishi mana shunday oqibatlarni ham keltirib chiqaradi. Feyk xabarlarning tarqalishi tezligi bu xabarlarning shov-shuvli ekani bilan bog‘liq bo‘lib, unda ma’lumotlarning to‘g‘ri yo noto‘g‘riligini aholi o‘ylab ham ko‘rmaydi.

—Nima deb o’ylaysiz, dezinformatsiya, feyk axborot bu — demokratiya va inson huquqlari uchun tahdidmi?

Shubhasiz! Qachonki insonlar ommaviy axborot vositalarida ongli ravishda yolg‘on axborotlarni tarqatsa, ular demokratik jarayonlarga putur yetkazayotgan bo‘ladilar. Soxta yangiliklar atayin tarqatilganda shunday bir vaziyat yuzaga keladiki, endilikda odamlar nimaga ishonish yoki ishonmaslik, kimga ishonish yoki ishonmaslikni bilmay qolishadi. Bu shunga olib kelishi mumkinki, jurnalistlar muhim haqiqatlarni ochib beradigan chuqur izlanishlarni olib borsalar ham, auditoriya alaloqibat kimga ishonishini bilmay qoladi.

Bu ommaviy axborot vositalarining nazoratchi sifatidagi roliga ta’sir ko‘rsatadi va o‘z navbatida, demokratik davlatlarda jamoatchilikning axboriy xabardorligini ta’minlashda jiddiy oqibatlarga olib keladi. Shuningdek, inson huquqlari borasida ham shuni aytish mumkin.
Jurnalistlar zararlarni fosh qilish orqali sui’stemol qilishning oldini olish, aybdorlarni javobgarlikka tortishda muhim rol o‘ynashi mumkin.
Shu bilan birga, agar auditoriya haqiqiy va soxta akkauntlarni ajrata olmasa, jamoatchilik nazorati salohiyati zaiflashadi.

— Sizningcha, yolg’on ma’lumotlarning tarqalishini oldini olish borasida nimalar qilish lozim?

Bugungi dunyoning axboriy manzarasi nihoyatda o‘zgarib ketdi. Zamonaviy axborot-kommunikatsion texnologiyalarining bemisl taraqqiyoti insoniyat hayotida ulkan qulayliklar yaratishi bilan birga, hal qilinishi mushkul bo‘lgan muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Fake news fenomeni ana shunday dolzarb masalaga aylandi. Chunki chegarasiz axborot ummonida haqiqat va yolg‘on o‘rtasidagi kurashda ba’zan haqiqatning qurbon bo‘layotganini ko‘rish ayanchlidir.

Ayniqsa, pandemiya davrida infodemiya insonlar hayotini tom ma’noda zaharlamoqda. Kasallik va undan davolanish haqidagi noto‘g‘ri, tekshirilmagan, soxta xabarlarlarning keng tarqalishi kasallikdan xalos bo‘lishga emas, balki uning yanada avj olishiga ham sabab bo‘layotganini ko‘rish mumkin. Chunki feyk xabarning muhim xususiyatlaridan biri o‘z-o‘zidan “urchib”, “bolalab” ko‘payib ketaveradi. Ilgari soxta xabarlarda insonlar ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatish xususiyati ustun bo‘lsa, endilikda bitta tekshirilmagan yolg‘on xabar insonni jismonan o‘limiga ham sabab bo‘lmoqda.

O‘tgan 2019-yilda amerikaliklar orasida o‘tkazilgan so‘rovnoma natijalariga ko‘ra, feyk xabarlar terrorizmdan ko‘ra xavfliroq ekanligi e’tirof etilgani ham, muammoning naqadar dolzarb ekanligini ko‘rsatadi.
Feyk xabarlar tarqalishining oldini olish anchayin mushkul, ba’zan imkonsiz ham deyish mumkin. Feyklarga qarshi kurashda, turli manipulyatsiyalarga qarshi tura olishda auditoriyaning immuniteti oshishi har jihatdan muhim. Insonlarning axborot jamiyati hayotida faol va samarali ishtirok etishi uchun yangi bilim, ko‘nikma va ko‘rsatmalar zarur.
Shu ma’noda bugungi davr insoni uchun media savodxon bo‘lish hayot-mamot masalasiga aylangan, desak mubolog‘a bo‘lmaydi.

Axborot manbasini kamida 3 ta manbadan tekshirish, mediakontentni tanqidiy qabul qilish, uni baholay olish, umuman olganda biz yashab turgan bu shiddatli axboriy borliqda munosib yashash ko‘nikmalarini shakllantirish, axborot iste’moli madaniyatiga ega bo‘lish har jihatdan muhim.

To‘g‘ri feyklarni aniqlashga yordam beruvchi ko‘plab onlayn resurslar, instrumentlar mavjud. Ammo eng muhim jihat, bu tanqidiy fikrlashga undovchi “bu yerda nimadir xato” degan hisning uyg‘onishi. Bu fikrni mahkam ushlash va aynan nima xato ekanini tushunishga harakat qilish kerak. Bunda faktlarni rad etish emas, ularni tushunishga harakat qilish lozim.

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida Fuqarolik Kodeksning inson sha’ni, qadr-qimmati va biznes obro‘sini himoya qilish, Ma’muriy va Jinoyat Kodekslarida «Tuhmat to‘g‘risida» normalari amal qilmoqda. Ammo bu borada biroz bo‘shliqni ko‘rish mumkin. Yolg‘on xabarlarga qarshi kurashish bo‘yicha alohida qonun ishlab chiqishga hojat yo‘q, deb o‘ylayman. Shu yo‘nalishdagi mavjud qonunchilikni yanada takomillashtirish imkoniyatlarini ko‘rib chiqish lozim. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga belgilangan o‘zgartirishlarni kiritgan holda yolg‘on ma’lumotlarni bila turib tarqatganlik uchun tegishli tartibda javobgarlikni kiritish maqsadga muvofiq.

— Soxta xabarlar, ommaviy axborot vositalarida nafrat va adovat uyg‘otuvchi so‘zlarning tarqalishini tartibga solish, bu o‘z navbatida har qanday davlatning so‘z va matbuot erkinligiga ta’sir qilishi mumkinmi?

Yolg‘on ma’lumotlar, nafrat va adovat uyg‘otuvchi so‘zlarni tarqatish uchun javobgarlik bilan bog‘liq hamma narsa – insonning so‘z va o‘z fikrini erkin ifoda etish huquqini suiste’mol qilish holatidir. Buning uchun javobgarlik deyarli barcha mamlakatlarda ko‘zda tutilgan. Odatda, qasddan bunday qiladigan inson uning harakatlari ma’lum bir guruh, jamoatchilik, millat va boshqalarga zarar yetkazishini yaxshi tushunadi va ongli ravishda shu yo‘ldan boradi. Bu jamiyat uchun tuzatib bo‘lmas ziyon yetkazishi mumkin bo‘lgan xavfli harakatlar ekanligini inkor etib bo‘lmaydi.

Bularning barini jurnalistlarning axborotni tekshirish, fikrlar va qarashlar muvozanatini ta’minlash, shaxsiy mulohaza va baholardan faktlarni ajrata olish, xolislik, siyosiy betaraflik kabi jihatlar asosiy axloqiy tamoyillar hisoblangan jurnalistika bilan qanday bog‘liqligi bor? Ular kasbning etika tamoyillarini ongli ravishda buzib, o‘z nufuzi va auditoriyasi ishonchiga putur yetkazishadimi? Ko‘p hollarda buni tasavvur qilish mushkul.
Shunga qaramay, atrofimizda ommaviy axborot vositalari, jurnalist va blogerlar nafrat, adovat qo‘zg‘ash va uydirmalar tarqatishda ayblanayotgan holatlar ko‘p. Nima uchun? Qoidaga ko‘ra, bunday harakatlar uchun javobgarlik jiddiy jazo choralarini, xususan, jinoiy va jurnalistlarni ozodlikdan mahrum qilish tahdidi, OAV tahririyatlarining esa faoliyatlarini to‘xtatish kabilarni ko‘zda tutadi. Ba’zan esa davlatlar so‘z erkinligini ifoda etish huquqini o‘zlarining jinoiy ish sifatida tavsif etish huquqlari bilan suiste’mol qilish holatlari ham uchraydi.

Shuning uchun xalqaro standartlarga ko‘ra, so‘z erkinligi uchun jinoiy javobgarlikka tortish faqatgina istisno holatlarda, nafrat va adovat uyg‘otuvchi so‘zlar haqida gap ketgandagina joizdir.
Xalqaro tashkilotlarning barchasi BMTga a’zo mamlakatlarni axborotni tarqatishda jinoiy javobgarlikka tortish huquqidan axborot yolg‘on, atayin tarqatilgan yolg‘on sifatida tasniflanayotgan bo‘lsa-da, ehtiyotkorlik bilan, faqat istisno holatlardagina foydalanishga chaqiradi. Albatta, xalqaro reytinglar so‘z erkinligi, jumladan, so‘z erkinligi uchun javobgarlikka tortish, aniqrog‘i, bu boradagi jinoyat ishlari va ularning amaliyotda qo‘llanilishi sohasida milliy qonunchilikning xalqaro mezonlarga muvofiqligini baholab boradi. Agar jinoyat kodeksida shunday moddalar bo‘lsa, lekin amal qilmasa, ularni istisno qilish bo‘yicha tavsiyalar berilishi mumkin, ammo agar jinoiy ish qo‘zg‘atilgan va odamlar sudlangan bo‘lsa, bu holda bunday moddalarning bekor qilinishi bo‘yicha tavsiyalar berilishi mumkin. Bunday moddalarning qonunchilikda mavjudligi ham, jinoyat ishlarining tez-tez qo‘zg‘atilishi ham so‘z va matbuot erkinligi reytingiga ta’sir qiladi. So‘z erkinligi uchun jinoiy javobgarlikka tortish, axborot tarqatganlik uchun jinoyat ishlarining ochilishi qanchaliy yuqori bo‘lsa, davlat reytingi shunchalik past bo‘ladi.

— Amaliyotda Internet-ommaviy axborot vositalari jurnalistlari feyklar bilan qanday kurashmoqda?

Zamonaviy medialarning aksariyati, afsuski, xolis axborot odamlarning hissiyotlariga va shaxsiy ehtiyojlariga yo‘naltirilgan ma’lumotlar bilan almashtiriladigan davrda faoliyat olib bormoqda. Bu o‘rinda ko‘proq haqiqat va dalillar emas, balki “o‘zimizning ishonchli yigit” bo‘lgan so‘zlovchiga ishonch muhimligi haqidagi tezis birinchi o‘ringa chiqadi. Shuningdek, bu jarayonlarda ikki yoqlama standartlar ham yaqqolroq namoyon bo‘la boradi. Masalan, biror bir dalil-isbot keltirmasdan Rossiyani Navalniyni zaharlashda ayblab, sanksiyalar joriy etish bilan tahdid qilishadi, u yoqda esa Jamol Qoshiqchining o‘limi bilan bog‘liq holat allaqachon G‘arb yetakchilarining yodidan chiqib ketgan va ular Saudiya Arabistoni bilan faol muloqotni davom ettirishmoqda.

Shu nuqtai nazardan O‘zbekiston, baxtga qarshi, jahon media meynstrimidan ortda qolmoqda, lekin unga yetib olish payida. Jumladan, ochiqchasiga reklama va boshqa maqsadlarda foydalanilayotgan “Yangiliklar 24”, “O‘zbekiston yangiliklari”, “O‘zbekistondan tezkor yangiliklar” kabi ko‘plab turli-tuman Telegram-kanallar paydo bo‘ldi. Ular o‘zlari taqdim etayotgan axborotni tekshirib o‘tirishmaydi, ular uchun muhimi aks-sado, qamrov. Ularni jazolab bo‘lmasligi ham muhim o‘rin tutadi, chunki bunday kanal egasi yoki uni yurituvchini javobgarlikka tortish juda mushkul ish.

Rasmiy OAVga to‘xtaladigan bo‘lsak, ular yillar davomida shakllangan tamoyillar asosida ishlashadi. Biror bir axborot paydo bo‘lsa, uning haqqoniyligini o‘z kanallari – sohadagi tanishlar, ekspertlar orqali tekshirishadi, davlat organlarining matbuot xizmatlariga qo‘ng‘iroq qilishadi, ularning rasmiy saytlari yoki Telegram-kanallarini tekshirib ko‘rishadi. Agar material shoshilinch bo‘lmasa, so‘rovnoma jo‘natish ham mumkin. Davlat tashkiloti bu so‘rovnomaga javob berishga majbur. Bizning nashrimiz ham bugungi kunda ana shu yo‘lni tanlagan.

B.Alimov: Munozara davra stolimizning aziz qatnashchilari, bugun biz feyk axborotlarga oid ko‘plab masalalarni, jumladan, ularning tabiati, jamiyat hayoti uchun xavfi va salbiy ta’siri kabi muammolarni muhokama qildik. Albatta, birgina ekspert munozarasi davomida ushbu keng dolzarb va murakkab mavzuning barcha jihatlarini qamrab olish mushkul, shu bois, bizningcha, media sohasi mutaxassislari va amaliyotchi jurnalistlar o‘rtasidagi bu kabi muloqotlarni davom ettirishimiz zarur. Bugungi tadbirimizni yakunlar ekanmiz, xalqaro va milliy ekspertlar hamda jurnalistlarning barchasi yakdil xulosa berganini qayd etishimiz kerak, ya’ni yolg‘on axborotning tarqatilishi – bu rejalashtirilgan va feyk xabar manbasi auditoriyani ataylab chalg‘itishini nazarda tutadigan jarayon. Bunday xabar buzg‘unchi xarakterga ega bo‘lib, u xuddi pandemiya singari odamlarni zararlaydi va ularga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, dunyoning istalgan mamlakatidagi ijtimoiy-siyosiy hayotni izdan chiqaradi. Shu munosabat bilan, jamiyatda halol, rostgo‘y, ijtimoiy mas’uliyatni his etadigan jurnalistikaning rolini kuchaytirish zarur.

Afsuski, feyk xabarlar jamiyatda ma’lum bir kayfiyatlar ustunligi borasida noto‘g‘ri qarashlarni yuzaga keltirishda davom etib, o‘quvchilarni chalg‘itmoqda, siyosatchilar va g‘oyalarni obro‘sizlantirmoqda, “hech narsa qilib bo‘lmaydi” degan hisni keltirib chiqarmoqda.

Yuqorida qayd etilganlardan kelib chiqib, aholining mediasavodxonligini oshirish zarur, toki har bir o‘quvchi mediamakondagi har bir matnga tanqidiy nazar tashlashni bilsin. OAV – telekanallar, gazetalar, yangiliklar saytlari, axborot agentliklari hayotimizdan chuqur joy olgani qanchalik haqiqat bo‘lsa, media savodxonlik menejeri uchun ham, bog‘bon yoki talaba, o‘qituvchi uchun foydali ekani shunchalik bor gap.

Bugungi tadbirda ishtirok etganingiz uchun barchangizga minnatdorchilik bildiramiz!