O’z shaxsiy olamingizni yaratishga qaror qilib biror yerga bordingizmi, endi «pushti ko’zoynak»ni yechib yangi jamiyatdagi qoidalar, odatlarni o’rganishingizga vaqti kelganda ularga moslashishingizga to’g’ri keladi va shu jarayonda siz madaniy shok bilan yuzlashasiz.

Madaniy shok nima?

Aniq ta’rifni keltirib olish qiyin bo’lsa-da, «madaniy shok» insonning yangi madaniy muhitga duchor bo’lishi mumkin bo’lgan chalkash yoki yoqimsiz his-tuyg’ularini tasvirlaydi. Madaniy shok, odatda, inson yangi muhitda bir necha oy yashaganidan  keyin boshlanadi (shuning uchun, ko’p hollarda  sayyohlar duch kelmaydi), ammo bu tajriba hayratlanarli darajada keng tarqalgan. Madaniy shok belgilari juda xilma-xil bo’lishi mumkin: yengil charchoq va asabiylashishdan depressiya va psixozgacha ,lekin kimdir o’zidan juda boshqacha ijtimoiy qoidalarga ega bo’lgan jamiyatga ko’chib o’tganda ta’sir ko’pincha kuchayadi.

Ushbu atama ilk bor 1960 yilda antropolog Kalervo Oberg tomonidan foydalanilgan. Madaniyat shoki haqida gapirganda, odamlar odatda Obergning to’rtta (keyinchalik beshtaga moslashtirilgan) bosqichiga ishora qiladilar, shuning uchun keling, ularni ajratib ko’rsatamiz.

“Asal oyi “ bosqichi (Honeymoon stage)

Bu siz bilgan “asal oyi” emas, bu – sizning yangi uyingiz haqida hamma narsa pushti ko’rinadigan birinchi bosqichdir. Sizning o’z madaniyatingiz va yangi madaniyat o’rtasidagi har qanday farq qiziqarli va hayajonli ko’rinadi, chunki siz yangi joyni o’rganmoqdasiz. Siz hatto ushbu yangi madaniyatni idealizatsiya qilishingiz va uni o’zingiznikidan ustun ekanligiga ishonishingiz mumkin.

Muzokara bosqichi (Negotiation stage)

Ikkinchi bosqichda siz madaniy shokning salbiy tomonlarini boshdan kechira boshlaysiz. Odatda siz bir necha oy davomida ushbu yangi madaniyatda bo’lgansiz, lekin atrofingizdan mamnun bo’lish o’rniga, siz asabiylashasiz va o’z mamlakatingiz bilan solishtirishni boshlaysiz. Sizning mamlakatingizda oddiy bo’lgan xat yuborish yoki kvartirani ijaraga olish kabi narsalar ko’chganingizdan keyin haqiqiy bosh og’rig’i bo’lishi mumkin. Hatto madaniy farqlar ham, masalan, sizning yangi uyingizdagi odamlar jamoat xizmatlaridan foydalanayotganda navbatda  turishi yoki  navbatning yo’qligi sizni g’azablantirishi mumkin. Bundan tashqari, vataningiz yashash uchun yaxshiroq  joy ekanligiga ishonasiz – bu aslida shunday emas, balki siz ushbu qoidalar va urf-odatlarni bilganingiz uchun normal holdek tuyuladi.

Ko’nikish bosqichi (Adjustment stage)

Yana bir necha oydan so’ng (bir yilgacha) siz mehmon bo’lgan mamlakatingizda o’zingizning tartibingizni topasiz ya’ni mezbonga aylana boshlaysiz. Siz ko’pgina ijtimoiy qoidalarni muvaffaqiyatli muhokama qildingiz va «normallik» holatiga erishdingiz. Siz o’zingizni butunlay qulay his qilmasligingiz mumkin, lekin yangi uyingizda sizdan nima kutilayotganini bilasiz. Ushbu bosqichda siz o’zingizning mezbon madaniyatingiz (va hatto o’z madaniyatingiz) haqida obyektiv nuqtai nazarga ega bo’lishingiz mumkin, bu yerda u to’liq yomon ham emas yoki to’liq yaxshi ham.

Moslashish bosqichi (Adaptation stage)

Oxirgi bosqich. Bunda yangi madaniyatni o’zlashtirgandek his etasiz. Bu siz to’liq o’zlashtirganingizni yoki ilgari mavjud bo’lgan barcha ijtimoiy e’tiqodlaringizdan voz kechganingizni anglatmaydi , lekin siz o’zingizni yangi uyingizning barcha jihatlarida qulay his qilasiz.

Teskari madaniyat shoki

Asl ro’yxatning bir qismi bo’lmasa-da, teskari madaniyat shoki ba’zi odamlar uchun haqiqiy bo’lishi mumkin. Ushbu qadam yangi madaniyatingizning ijtimoiy qoidalarini qabul qilganingizdan va kundalik hayotingiz uchun yangi normani o’rnatganingizdan so’ng, o’z uyingizga  qaytish orqali amalga oshiriladi. Bu odatda sizning tug’ilib o’sgan shahringiz yo’qligingizda o’zgarishlarga duch kelishi bilan bog’liq holda, juda qo’pol qayta moslashishni keltirib chiqarishi mumkin. Ko’pgina muhojirlar yangi madaniyatlarga moslashgandan so’ng, hech qachon «uylariga keta olmaydilar» deb o’ylashadi.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, hamma ham barcha bosqichlardan o’tmaydi, ayniqsa ketishni tanlaganlar. Ular hech qachon o’zlarining mezbon madaniyati bilan kelishmaydi. Ba’zi odamlar, turli vaqtlarda  turli bosqichlarni boshdan kechiradi  yoki sayohatlari davomida bosqichlar o’rtasida “sakrab” o’tishadi.

Madaniy shoki ta’sirini qanday yengillashtirish kerak?

Madaniy shok odamlarning chet eldagi yangi hayotini erta tark etishning asosiy sabablaridan biridir. Ular o’zlarini atrof-muhitdan ajratilgan va yakkalangan his qilganlarida, ular uyga qaytishni xohlashlari oson. Turmush o’rtog’ining noroziligi erta ketishning yana bir keng tarqalgan sababidir. Ko’p odamlar uchun boshqa mamlakatda yangi ish – butun oila o’z vatanlari bilan xayrlashishi kerakligini anglatadi. Siz va yaqinlaringiz uchun madaniy shokning salbiy ta’sirini kamaytiradigan beshta maslahat:

1 . Oldindan tayyorlaning

Bu, ehtimol, eng aniq maslahatdir, lekin kelishingizdan oldin yangi madaniyatni o’rganishga vaqt ajratish sizning yangi uyingizda o’zingizni qulay his qilishingizga haqiqiy ta’sir ko’rsatishi mumkin. Agar sizning kelajakdagi ish joyingiz yoki ta’lim muassasangiz sizni tayyorlashga yordam beradigan rasmiy treninglar o’tkazsa, ularni bajaring! Ushbu seminarlar sizga ko’pincha mahalliy urf-odatlar haqida ma’lumot beradi, shuning uchun ularni birinchi marta uchratganingizda, bu sizni bezovta qilmaydi. Bundan tashqari, oldindan tayyorgarlik ko’rish va rasmiy treninglarda qatnashish erta qaytish ehtimolini kamaytirishi ko’rsatilgan.

2.Mahalliy tilni o’rganing

Buni ehtimol boshqa joyda eshitgandirsiz, chunki u boshqa ko’plab foydali maslahatlar va fokuslarni ochishning kalitidir. Mahalliy aholi bilan do’stlashish, ularning hazillarini tushunib, suhbatlarida qatnashish ancha osonroq bo’ladi. Albatta, butun dunyo bo’ylab ko’p odamlar ingliz tilida gaplashadi (va sizning ish joyingiz yoki dasturingiz ingliz tilida bo’lishi mumkin), lekin siz mahalliy til bilan shug’ullanmaslik orqali madaniyatning boshqa o’lchovini yo’qotasiz. Hech bo’lmaganda suhbatda ishlatiladigan asosiy so’zlarni o’rganib qo’yish kerak. Qolaversa, tilni o’rganishda qo’lingizda bo’lgan eng yaxshi imkoniyatni yo’qotish uyat bo’lardi.

3. Yangi uyingizda do’stlar orttiring

Albatta, yangi do’stlar orttirish har doim hamma narsadan  osonroqdir, lekin bu integratsiyaning muhim qismi emasligini anglatmaydi. Ijtimoiy tarmoqqa ega bo’lish madaniy shokdan qochishning eng muhim jihatlaridan biridir, chunki bu guruhlar vaziyat qiyinlashganda hissiy yordam ko’rsatishi mumkin.

Chet elda har xil turdagi do’stlik guruhlarini saqlab qolishning aniq psixologik afzalliklari bor. O’zingizning madaniyatingizdagi do’stlaringizni saqlab qolsangiz, sizni bezovta qiladigan narsalar haqida qayg’urishingiz mumkin, shuningdek, qadriyatlaringizga sherik bo’lganlar bilan aloqada bo’lishingiz mumkin. Ammo mahalliy aholi bilan do’stlashish yanada muhimroq. Bu do’stlar sizni mezbon jamiyatning bir qismi ekanligingizni his qildiradi va chet elga ko’chib o’tishning logistik muammolarini hal qilish uchun sizga yordam tarmog’ini taqdim etadi.

4. Qiziqishlaringizga ergashing

Ko’pchiligimiz ishdan (yoki maktabdan) tashqari hayotimizni mazmunli va o’lchovli qiladigan tadbirlarga egamiz. Ba’zilarimiz sportni yaxshi ko’ramiz yoki san’at bilan shug’ullanamiz yoki o’zimiz qiziqqan tashkilotlarda ko’ngilli bo’lamiz. Muxojir sifatida hayotingizni boshlaganingizda, bu mashg’ulotlar stressni boshqarish uchun ajoyib  yo’l  va shu yo’l bilan uni unutish oson bo’lishi mumkin. Yangi uyingizning barcha asoslarini tushunganingizdan so’ng, bo’sh vaqtingizni tashkil qilishni boshlashingiz kerak.

Agar siz sportni yaxshi ko’rsangiz, jamoa yoki sport klubiga qo’shilishingiz kerak; agar siz doimo cherkovga borgan bo’lsangiz, mahalliy jamoatni topishingiz kerak; Agar siz ko’ngilli bo’lishni yoki siyosat bilan shug’ullanishni yaxshi ko’rgan bo’lsangiz, yangi mamlakatingizda shunga o’xshashini toping! Bu nafaqat o’zingizni uyda ko’proq his qilish va stressni kamaytirishga yordam beradi, balki siz ham yangi do’stlar orttirasiz.

5. Ehtiyojlaringizga mos keling

Yuqorida aytib o’tilganidek, madaniy shokning alomatlari ba’zida og’ir bo’lishi mumkin, bu esa haddan tashqari asabiylashish va depressiyani keltirib chiqaradi. Hatto tayyor bo’lgan va moslasha oladigan odamlar uchun ham madaniy shok stress va charchoq hissini keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli, sizga hissiy jihatdan kerak bo’lgan narsalarni bilish va yondashuvingizda reaktiv emas, balki faol bo’lish muhimdir. Borgan mamlakatingizdan va uydan suhbatlashish mumkin bo’lgan odamlarni toping. Ko’p odamlar uchun, ayniqsa, chet elliklarga ixtisoslashgan maslahatchini topish foydalidir.

Ba’zida yangi uyingizdan o’zingizni hayratda qoldirishingiz ham ma’qul. Siz har doim o’zgarishlar haqida zen bo’lolmaysiz. Oilaviy retseptlar tayyorlash, sevimli film yoki teleko’rsatuvni tomosha qilish yoki sizni tinchlantiradigan boshqa narsalarni qilish kabi  stressni yengillashtiradigan mashg’ulotlarni toping va uyingizdan zavqlaning. Shuni yodda tutingki, siz yashashingiz davomida o’zingizni ichkarida qulflash uchun buni bahona sifatida qabul qilmasligingiz kerak!

Shuning uchun, yolg’izlanib qolishdan saqlaning va mahalliy tilni o’rganmasdan chet ellik hayotini hal qilishga urinmang. Mahalliy kabi gapirish do’stlikni integratsiyalash va shakllantirishni ancha osonlashtiradi!

Sizga yoqadimi-yo’qmi, madaniy shok chet elda yashashning ajralmas bo’lagi. Chet elga borish niyatingiz bor ekan, siz albatta madaniy shokka duch kelasiz. Shuning uchun unga iloji boricha tezroq o’zingizni tayyorlaganingiz ma’qul. Yuqoridagi usullarni o’zlashtirib olish yoki o’z uslubingizni yaratish chet eldagi hayotingizda ko’plab muammolarni chetlab o’tish imkonini beradi. Oq yo’l!

Shukurova Elinura
O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti,
Media va kommunikatsiya fakulteti 2-bosqich talabasi