Gapirish, yozish va o’qish kundalik hayotning ajralmas qismi bo’lib, til asosiy ifoda va muloqot vositasidir. Odamlar tildan qanday foydalanishini o’rganish — ular qanday so’z va iboralarni ongsiz ravishda tanlaydilar va birlashtiradilar. Nima uchun muloqot paytida ayrim xato va kamchiliklarga duch kelamiz hatto bu o`zimizning ona tilimizda ham ko`p uchraydi.

Tilshunoslar biz foydalanadigan tilda nima o’ziga xos va universal ekanligini, uning qanday o’zlashtirilishi va vaqt o’tishi bilan qanday o’zgarishini aniqlashmoqda. Ular tilga madaniy, ijtimoiy va psixologik hodisa sifatida qaraydilar.

Jekson Eli Reynolds nomidagi gumanitar fanlar professori va Stenforddagi gumanitar fanlar maktabining tilshunoslik kafedrasi mudiri Den Jurafskiy fikriga ko`ra «Tillarda nima universal ekanligini aniqlash insoniyligimizning mohiyatini tushunishimizga yordam beradi.»

Sterotiplarni tushunish

Stenford tilshunoslari va psixologlari tilning odamlar tomonidan qanday talqin qilinishini o’rganishdi. Tadqiqotlarga ko’ra, tildan foydalanishdagi eng kichik farqlar ham ma’ruzachilarning noto’g’ri e’tiqodlari mos kelishi mumkin.

Bir tadqiqot shuni ko’rsatdiki, «qizlar matematikadan o’g’il bolalar kabi yaxshi» kabi jumlalar sterotipning noodatiy uslubiyatini ko`rish mumkin ya`ni tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, bayonotning grammatik tuzilishi tufayli bu matematikada yaxshi bo’lish qizlarga qaraganda o’g’il bolalar uchun odatiy yoki tabiiy ekanligini anglatadi.

Dunyoni qanday idrok qilish va anglashda til katta rol o’ynashi mumkin va tilshunoslar qanday so’zlar va iboralar bizga bilmagan holda ta’sir qilishi mumkinligini aniqlash usida ish olib borishmoqda.

Dunyo bo’ylab odamlar taxminan 7000 tilda gaplashadi. Tillar o’rtasida umumiylik ko’p bo’lsa-da, ularning har biri o’zining tuzilishida ham, so’zlashuvchi xalqlar madaniyatini aks ettirishda ham o’ziga xosdir.

Jurafskiyning ta’kidlashicha, o’z tillarimizdan boshqa tillarni va ularning vaqt o’tishi bilan qanday rivojlanishini o’rganish juda muhim, chunki bu olimlarga odamlarning bir-birlari bilan muloqot qilishning o’ziga xos usuli negizida nima turganini tushuntiradi.

«Bu tadqiqotlarning barchasi bizga inson bo’lish nimani anglatishini aniqlashga yordam beradi», dedi Jurafskiy.

Til xulq-atvor sifatida

Tilshunoslar ma’lum nutq namunalari muayyan xatti-harakatlarga qanday mos kelishini, shu jumladan tilning odamlarning sotib olish qarorlariga qanday ta’sir qilishi yoki ijtimoiy tarmoqlardan foydalanishiga qanday ta’sir qilishi mumkinligini tahlil qiladi.

«Biz juda qutblangan davrda yashayapmiz. Turli odamlar guruhlari nima deyishini tushunish va nima uchun odamlarni birlashtirishga qanday yordam berishimizni aniqlashdagi birinchi qadamdir» deydi Jurafskiy.

Hilola JUMANIYAZOVA,
O’zDJTU, Media va kommunikatsiya fakulteti talabasi