PISA nima?
PISA — 15 yoshli o‘quvchilarning savodxonligi va kompetensiyasini baholovchi xalqaro dastur bo‘lib, Xalqaro Iqtisodiy hamkorlik va rivojlantirish tashkiloti tomonidan 3 yilda bir marta o‘tkaziladi. Unda o‘quvchilarning bilim sifati o‘qish, matematika va tabiiy fanlar bo‘yicha monitoring qilinadi va 1000 ballik tizimda baholanadi. Ushbu xalqaro dastur 1997-yili ishlab chiqilib, 2000-yilda ilk marotaba amaliyotda qo‘llangan. Dastur ko‘magida turli davlatlar ta’lim tizimidagi o‘zgarishlar aniqlanadi, solishtiriladi, baholab boriladi. Bu tadqiqotlarning natijasi dunyo bo‘yicha katta qiziqish bilan kuzatib kelinadi. Shu bois yildan-yilga uning ahamiyati va qamrovi oshib boryapti. Misol uchun, 2000-yilda dastur testlarida 32 davlatdan 265000 nafar o‘quvchi ishtirok etgan bo‘lsa, 2018-yilda bu ko‘rsatkich 2 barobarga oshib, 78 davlatdan 540000 nafardan ziyod o‘quvchi qatnashdi. Har bir davlatdan ishtirok etuvchi o‘quvchilar soni mamlakatdagi jami 15 yoshli bolalarning 2 foizi miqdorida shakllantiriladi.

Ta’limning asosiy roli o’quvchilarni jamiyatda muvaffaqiyat qozonish uchun zarur bo’lgan va kerak bo’ladigan ko`nikmalar bilan ta’minlashdir.  Tanqidiy va kreativ fikrlash hozirgi yoshlarning rivojlanishi uchun zaruriy ko`nikma bo`lib,  ularga doimiy va tez o’zgarib turadigan dunyoga moslashishga yordam beradi va asosiy savodxonlik hamda raqamlash doirasidan tashqariga chiqadigan «XXI asr» ko’nikmalariga ega moslashuvchan ishchilarni talab qiladi. Axir, bugungi kunda bolalar yangi muammolarni hal qilish uchun yangi texnologiyalardan foydalangan holda, hali mavjud bo’lmagan sektorlarda yoki rollarda ishlashlari mumkin. Ijodiy tafakkurga o’rgatish yoshlarga mashinalar tomonidan osongina takrorlanmaydigan ishlarni bajarish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi va tobora murakkab mahalliy hamda global muammolarning yechimini topmasdan hal qiladi.

Maktabda  tanqidiy va kreativ fikrlashni rivojlantirishning ahamiyati juda katta.. Maktablar yoshlarga o’z iste’dodlarini, shu jumladan ijodiy qobiliyatlarini kashf etish, rivojlantirish va aniqlashda yordam berishda hal qiluvchi rol o’ynaydi. Maktablar bolalarni o’zlari yashaydigan jamiyatning bir qismi ekanliklarini va uning rivojlanishiga hissa qo’shadigan ijodiy imkoniyatlarga ega ekanliklarini his qilishlarida muhim ahamiyatga ega.

Farzandingiz uchun tanqidiy  va kreativ fikrlash muhimmi? Ha, albatta! Farzandingiz unga o’rgatilgan narsalarni o’rganish nafaqat muhim, balki o’rgatilgan narsalarni tahlil qilish, taqqoslash ham muhimdir. Shu sababli, bolaning ta’limini rivojlantirishda tanqidiy fikrlashning ahamiyati haqida ikkinchi fikr yo’q. Ammo, agar siz bolangizning tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini qanday oshirishni o’ylayotgan bo’lsangiz, bolangizning tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini rivojlantirish bo’yicha ba’zi foydali maslahatlarni bilish uchun quyidagi  misollarni o’qing.

Tanqidiy fikrlash nima?

Bolalar uchun tanqidiy fikrlashni aniqlash nimani anglatadi? Xo’sh, tanqidiy fikrlash sizning bolangizni oqilona va aniq fikrlash qobiliyatini o’z ichiga olishi mumkin, chunki u bolangizni mustaqil va aks ettiruvchi fikrlashga jalb qiladi. Bu nafaqat ma’lumot to’plash va eslab qolish; aksincha, undan ham katta. Bu sizning bolangizga uning o’qishi natijasida yuzaga keladigan oqibatlarni olib tashlashni va keyinchalik ushbu ma’lumotlardan foydalanishni yoki turli muammolarni hal qilish uchun boshqa manbalarni izlashni o’z ichiga oladi.

Bolalarga tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini o’rgatish nega muhim?

Erta bolalik ta’limi uchun tanqidiy fikrlash ko’nikmalari nega muhim ekanligini sizga tushuntirib beradigan ba’zi sabablar mavjud.

• sizning bolangizning bilimlarini kengaytirishga yordam berishi mumkin, chunki agar sizning bolangiz biron bir mavzuni chuqur o’rgansa, bu unga yanada yaxshi bilim olishga va ishtiyoqini rivojlantirishga yordam beradi;

• atrofdagi dunyo haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lishga yordam berishi mumkin;

• qimmatli qarorlar qabul qilishda yordam berishi va unchalik ahamiyatsiz narsalarni aniqlashi mumkin;

• turli muammolarni hal qilishda ustun bo’lishga yordam beradi;

• mustaqil fikr yuritishda samarali bo’lib, ular tez orada o’zlarining aqlli qarorlarini qabul qilishga imkon yaratiladi;

• akademik ko’rsatkichlarini yaxshilashda ko’maklashadi;

• ijodiy yutuqlarni oshiradi;

• bolaning tengdoshlari bilan munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi.

Bolada tanqidiy fikrlash ko’nikmalarini qanday rivojlantirish mumkin?

Agar siz bolalarni tanqidiy fikrlash ko’nikmalariga o’rgatish yoki bolalar uchun tanqidiy fikrlashni rivojlantirish usullarini izlayotgan bo’lsangiz, quyidagi maslahatlar yordam berishi mumkin.

1. Jumboqlarni topish

Oddiy ko’rinishi mumkin, ammo jumboqlarni so’rash nafaqat qiziqarli mashg’ulot, balki sizning farzandingiz uchun juda katta muammolarni hal qilishdir. Ushbu harakat bolangizga ham ma’lumotlarni tahlil qilishga yordam beradi.

2. Gazeta o’qish

Farzandingizni muntazam ravishda gazeta o’qishga rag’batlantirish nafaqat uni dunyoni yaxshi bilishga yordam beradi, balki uning ongini ishga solishning ajoyib usuli hisoblanadi. Siz unga bir nechta maqolani o’qib chiqishni va undan nimani tushungan yoki nimani o’zlashtirganligini so’rashingiz mumkin.

3. Kitoblar o’qish

Siz bolangizni kitob o’qishga undashingiz mumkin, chunki bu sizning bolangiz turli vaziyatlarni tahlil qilishning ajoyib usuli sanaladi. Kitobni o’rganib chiqqandan so’ng, undan siz kitobni qisqacha bayon etishini so’rashingiz mumkin. Siz undan kitobdagi turli xil belgilar va vaziyatlar haqida so’rash orqali bu ko’nikmani sekin-astalik bilan shakllantirib borasiz..

4. Tinglash qobiliyatlarini singdiring

Yaxshi fikrlovchi bo’lish uchun bola ham yaxshi tinglovchi bo’lishi juda muhimdir. Bu — bolaning boshqa odam fikrini tinglashi va qadrlashi kerakligini va keyin uning nuqtai nazarini oldinga qarab turishini anglatadi.

5. Ularga haqiqiy va soxta tushunchalarini tushunishga yordam berish

Bugungi ommaviy axborot vositalari va ijtimoiy medialarning real dunyoda haqiqat nima-yu, soxtalik nima ekanini aniqlash juda qiyin. Shubha tug’diradi, bu bolaning «shubha» bilan shug’ullanishni o’rganishi kerakligini anglatadi.

6. Xulosalar haqida gapirish

Bolaga muayyan harakatlarning mumkin va mumkin bo’lgan xulosalarini o’rgatish — tanqidiy fikrlashning muhim qismidir.

7. Bola bilan ko’proq muhokama qilish

Bolaning fikri ahamiyatsiz bo’lishi mumkin deb o’ylaysiz, ammo bu sizning fikringizdan kelib chiqqan holda sizning farzandingiz uchun sizga nisbatan ko’proq ahamiyatga ega. Uyingizning har kungi mavzularida bolangizdan uning maslahati, fikri yoki takliflarini so’rang.

8. “Nima uchun” deb so’rang

Bu sizning ko’proq savol berishingizni va keyin bolangiz ham javoblarning sababini topishini kutishini anglatadi. Masalan, bola o’z do’stidan qalamni olgani uchun undan g’azablansa va bolaning do’sti buni noto’g’ri deb hisoblasa, siz undan nima uchun u noto’g’ri deb o’ylayotganini va shuningdek, u o’z do’stidan nimani kutganligini so’rashingiz kerak.

9. Farzandingiz uchun muammolarni hal qilishga shoshilmang

Ota-onalar sifatida, siz farzandingiz uchun hamma narsani to’kib tashlash istagi paydo bo’lishi mumkin va sizning farzandingiz o’zi qaror qabul qilishi kerak bo’lgan payt kelganda ham shunday bo’lishi mumkin. Farzandingiz o’z muammolari bilan shug’ullanishiga yo’l qo’ying va o’z-o’zidan yechimini topsin. Biroq, siz bolangiz “qotib qolganini” his qilganingizda unga rahbarlik qilishingiz mumkin.

10. Erkin o’yin tarzi

Bu bolangizga ijodiy qobiliyatlarni o’rgatishning ajoyib usuli. Bolaga nima qilish kerakligini ko’rsatmaydigan o’yinchoq yoki sovg’alarni berishingiz mumkin, lekin u nima qilish kerakligi to’g’risida o’z-o’zidan o’ylashi kerak. Masalan, siz bolangizga qurilish bloklarini berishingiz mumkin va u o’zi xohlagan narsani qilishi mumkin yoki siz bolangizga rasmlar kitobini berib, o’z his-tuyg’ularini qog’ozda ifodalashiga ruxsat berishingiz mumkin.

Farzandingizga ijodiy fikrlash ko’nikmalarini o’rgatish zerikarli ish emas, biz ushbu konsepsiyani bola yoshligidanoq o’qitishni boshlasak maqsadga muvofiqdir.

Xadjimetova Gulnora Tangriyevna
Xorazm viloyati, Urganch shahar 7-son umumiy o`rta ta`lim maktabi
Boshlang`ich sinf o`qituvchisi