Iyeroglif deganda birinchi bo`lib tasavvurimizga Qadimgi Misr va uning jumboq bilan to`la har xil maskanlari ko`z oldimizga keladi. Milodiy 391-yilda Vizantiya imperatori Feodosiy I imperiyadagi barcha budparast ibodatxonalar faoliyatiga chek qo`yadi. Bu harakat to’rt ming yillik an’anaga barham berdi va qadimgi Misr tilining 1500 yilga yo`qolishiga olib keladi.

Iyerogliflar misrliklar tomonidan «Xudoning so’zlari» deb atalgan va asosan ruhoniylar tomonidan ishlatilgan. Bu mashaqqatli chizilgan ramzlar ibodatxonalar devorlarini bezash uchun juda yaxshi foydalanilgan. Iyerogliflar qatorlar yoki ustunlar shaklida yoziladi va ularni chapdan o’ngga yoki o’ngdan chapga o’qish mumkin. Siz matnni qaysi yo’nalishda o’qilishi kerakligini ramzlar orqali farqlashingiz mumkin, chunki odam yoki hayvon figuralari har doim chiziq boshiga qarab turadi.

Iyeroglif belgilari to’rt toifaga bo’linadi:

1. Alfabet belgilari bitta tovushni ifodalaydi.Lekin misrliklar ko’pchilik unli tovushlarni o’ziga xos tarzda qabul qilishgan va «e» yoki «v» kabi ifodalanmagan.
2. Bo’g’in belgilari ikki yoki uchta undoshning birikmasini ifodalaydi.                                                                                  
3. So’z belgilari – obyektlar uchun so’zlar sifatida ishlatiladigan, obyektlarning rasmlari so’zning bir belgida tugallanganligini bildirgan.                                                                                                                     
4. Aniqlovchi – bu o’quvchiga yordam beradigan obyektning rasmidir. Masalan agar so’z mavhum fikrni ifodalagan bo’lsa, so’zning ma’nosini tasviriy bo’lmasa-da, yozma ravishda ifodalash mumkinligini ko’rsatish uchun bog’langan va muhrlangan shakl rasmi kiritilgan.

Iyerogliflar haqidagi eng qiziqarli 10 ta fakt

1. Bitta rasm belgisi «ideogramma» deb ataladigan butun so’zni esa «fonogramma» deb atashgan.                                                                                                                                       
2. Qadimgi misrliklar hech qanday tinish belgilaridan (masalan, nuqta, vergul yoki so`roq belgilaridan) foydalanmagan va so’zlari orasiga hech qanday bo’sh joy qo’yishmagan.                                                                                                                                                  
3. Qadimgi Misr iyerogliflarida unlilar bo`lmagan faqat undoshlardan foydalanishgan. Bugungi kunda iyerogliflarda «yozish» paytida biz unlilarni ifodalash uchun unliga eng yaqin tovush belgilardan foydalanamiz.
4. Qadimgi Misr alifbosida 700 dan ortiq iyeroglif belgilar mavjud.                                                                                         
5. Iyerogliflar lavhalar va ibodatxonalar devorlariga yozilgan, ammo ular papirus qamishiga ham yozilgan. Qamishlar tekislanib quritilib, bir-biriga yopishtirilgan varaqlar yasagan.
6. Qadimgi misrliklarning ko’pchiligi o’qish va yozishni bilishmagan faqat muallim va ruhoniylarning savodli bo`lgan.
7. Qadimgi Misr iyerogliflari yuqoridan pastga yoki har ikki yo’nalishda – o’ngdan chapga yoki chapdan o’ngga yozilishi mumkin bo`lgan.O`qish tartibi chalkash tuyulishi mumkin lekin qoidaga ko`ra hayvon yoki qush belgilari qaysi tomonda, agar ular chap tomonga qaragan bo’lsa, chapdan o’ngga, agar ular o’ngga qaragan bo’lsa, o’ngdan chapga o’qish kerak bo`lgan.

8. Ba’zan ulamolar iyeroglif yozuvining «iyeratik» deb ataladigan tezroq qisqa shaklini qo’llashgan.                                                                                                                                         
9. «Iyeroglif» so’zi aslida ikkita yunoncha so’zdan yasalgan: «ieros» muqaddas degan ma’noni anglatadi va «glif» yozuv degan ma’noni anglatadi va iyeroglif «muqaddas yozuv» degan ma’noni anglatadi.                                                                                       
10. 1799-yilda fransuz askarlari tomonidan topilgan Rosetta toshi iyerogliflarni qanday o’qishni ishlab chiqishda yordam beradigan kalit bo’lgan. Tosh bir xil matn bilan uch xil tilda o’yilgan. Fransuz tarixchisi Jan-Fransua Shampolyon 1820-yillarda iyerogliflarni muvaffaqiyatli tarjima qilgan. Aynan u tufayli biz kashf etilgan ko’plab iyerogliflarni tushunishimiz mumkin.

Iyerogliflar uch xil yozuvdan iborat: fonetik, jumladan, alifbo vazifasini bajaradigan bir undoshli belgilar morfemalarni ifodalovchi logotiplar va determinativlar ular fonetik so’zlarning ma’nosini toraytiradi.

Hilola JUMANIYAZOVA,
O’zDJTU, Media va kommunikatsiya fakulteti talabasi