XXI asrda mediasavodxon bo‘lish o‘qish yoki yozishni bilish kabi muhimdir. Har kuni, bu haqida o‘zimizga xabar bermasdan, biz tobora ko‘proq yangi ma’lumotlarni iste’mol qilmoqdamiz. Zamonaviy mediamakonda harakat qilish, faqat yuqori sifatli va ishonchli tarkibni tanlash XXI asrda ishlab chiqilishi kerak bo‘lgan eng muhim ko‘nikmalardan biridir. “Ommaviy axborot vositalarini qanday o’qish kerak” — bu yo‘lda foydali bo‘lishi mumkin bo‘lgan bir nechta kitoblar ro‘yxatini tavsiya qilamiz.

“Ommaviy axborot vositalarini tushunish: insonning tashqi kengaytmalari” (UNDERSTANDING MEDIA: THE EXTENSIONS OF MAN) — Marshal Maklyuen

Keling, 1964-yilda nashr etilgan, ammo hali ham dolzarbligini yo‘qotmagan kitobdan boshlaylik. Marshal Maklyuenning “Ommaviy axborot vositalarini tushunish” hali ham jurnalistlar, PR xodimlari va ommaviy axborot vositalarining qanday ishlashini tushunishni istaganlar uchun tavsiya etiladigan kitoblardan biridir.

Maklyuen birinchi bo‘lib tinglovchilarning muloqotga aloqadorligini tasnifladi. Tadqiqotchi ommaviy axborot vositalarini biz restoranda buyurtma qilgan taomlar kabi “sovuq” va “issiq”qa ajratdi. Aloqa vositalarini tasniflashning asosiy prinsipi ma’lumotlar bilan to‘ldirilgan holatdir. Shunday qilib, televizor, radio kabi “issiq” aloqa vositalari tomoshabinlarning past darajadagi ishtiroki bilan ajralib turadi va telefonlar kabi “sovuq” vositalar, aksincha, yuqori.

Kitob o‘quvchiga ommaviy axborot vositalari tarixiga kirishga, ularning shakllanish tarixini kuzatishga, “global qishloq” haqidagi afsonani aytib berishga imkon beradi. Kitobning o‘ziga xos xususiyati shundaki, juda jiddiy va hatto ilmiy nomiga qaramay, u oddiy tilda yozilgan va har qanday o‘quvchi tomonidan osonlikcha qabul qilinadi. Ommaviy axborot vositalarining kelib chiqishi fenomenini tahlil qilib, muallif aloqa vositalarini hayotimizga mahkam kirib kelgan kundalik hodisalar bilan taqqoslaydi. Masalan, elektr energiyasi, avtomobillar, pul, kiyim-kechak va qulay turmush darajasini yaratishning boshqa tanish elementlarining paydo bo‘lishi kabi.

“Yangi ommaviy axborot vositalari jurnalistikani qanday o‘zgartirdi: 2012 — 2016” Aleksandr Amzin, Artem Galustian, Vasiliy Gatov, Manuel Kastels va boshqalar.

“Yangi media jurnalistikani qanday o‘zgartirdi” kitobi mualliflarning matnlarini birlashtiradi, ularning har biri yangi media sohasidagi ilmiy faoliyati yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri unda ishlashi bilan mashhur. Kitob yangiliklar va Internet jurnalistikasi uchun ajoyib qo‘llanma bo‘ldi, ammo unda umuman ommaviy axborot vositalari haqida juda ko‘p foydali ma’lumotlar mavjud.

Kitob mualliflari jurnalistga ega bo‘lishi kerak bo‘lgan majburiy ko‘nikmalar haqida gapirishadi, ma’lumotni to‘g‘ri izlashga, faqat tasdiqlangan manbalarga ishonishga o‘rgatishadi. Turli maqolalarda mutaxassislar zamonaviy media iste’mol jarayonlari, media-xolding strategiyalari, axborot sohasidagi qonunchilik yangiliklari, ommaviy axborot vositalarining biznes modellari va yangi onlayn jurnalistika formatlari haqida gapirishadi. Shuningdek, mualliflar raqamli texnologiyalarni rivojlantirish sohasida jurnalistikaning kelajagi haqida bashorat qilishmoqda.

Oxir-oqibat, kitob o‘quvchiga media makonini yaxshiroq boshqarish va biz har kuni kontentni iste’mol qiladigan zamonaviy ommaviy axborot vositalarining qanday ishlashini tushunishga imkon beradi.

“Media gigantlari: qanday qilib eng yirik ommaviy axborot vositalari bozorda omon qoladi va yetakchilik uchun kurashadi” — Mark Tangeyt

Ushbu kitob dunyodagi eng mashhur 20 media-brendlarning hikoyalarini o‘rganadi. Ular orasida: MTV, BBC, VOGUE, CNN, Reuters, Bloomberg brendlari mavjud. Muallif eng barqaror va taniqli ommaviy axborot vositalarini tanladi.

Gazetalar, teleboshlovchilar, jurnallar va axborot agentliklari qanday qilib bozorda mustahkam mavqega ega bo‘lib, mediagigantga aylanganini aytib beradi. U brendlarning marketing strategiyalarini, ularning dunyoda sodir bo‘layotgan voqealarga munosabatini, yangi texnologiyalarning rivojlanishiga mos ravishda translyatsiya formatlarining o‘zgarishini o‘rganadi.

Kitob jonli tilda yozilgan. U nafaqat marketing strategiyalarini tahlil qilishni, balki ko‘plab tarixiy havolalarni, nashr muharrirlari bilan suhbatlarni va kompaniya rahbarlari haqidagi hikoyalarni ham o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, eng muvaffaqiyatli Real media misolida Mark Tangeyt o‘quvchilarga qaysi ommaviy axborot vositalariga ishonish kerakligini va qaysi biri ishonmasligini tushuntiradi.

“Media psixologiyasi. Asosiy prinsiplar” — Peter Vinterhoff-Shpurk

Ushbu kitob bizga ommaviy axborot vositalariga psixologiya nuqtayi nazaridan qarashga imkon beradi. Peter Vinterhoff-Spurk birinchilardan bo‘lib “ommaviy axborot vositalari psixologiyasi” kabi tadqiqot sohasini ajratib ko‘rsatdi. Uning ishi 1930-yillardan to hozirgi kungacha ommaviy axborot vositalarida ilgari hech qayerda nashr etilmagan keng ko‘lamli tadqiqotlarni birlashtiradi.

“Media psixologiyasi. Asosiy sabablar” — ommaviy axborot vositalarining jamoatchilik fikrini shakllantirishga ta’siri, inson ongi va uning xatti-harakatlarini boshqarish usullari haqida hikoya qiladi. Media psixologiyasining maqsadi, muallifning fikriga ko‘ra, individual va ommaviy aloqa ta’sirini his qilgan odamning tajribalarini tavsiflash va tushuntirishdir. Kitobning katta qismi televideniyega bag‘ishlangan, chunki Piter Vinterxof-Shpurk inson ruhiyatiga eng katta ta’sir ko‘rsatadigan OAV turi —televideniye deb hisoblaydi.

Muallif ommaviy axborot vositalarining odamlarga ta’sirini o‘rganishga turli xil yondashuvlar haqida gapiradi. Kitobda u turli xil tadqiqotlar ma’lumotlarini keltiradi va o‘quvchiga o‘zi uchun eng dolzarb xulosalarni tanlashga imkon beradi. Masalan, Winterhoff-Spurk savol beradi: “televizorda tajovuzkorlik harakatlarini namoyish qilish odamni tajovuzkor bo‘lishga undashi mumkinmi?”. Keyin u turli xil versiyalarni namoyish etadi — ba’zi tadqiqotchilar ha, deb ishonishadi, boshqalari esa televizorda tajovuzni ko‘rgan odam “bug‘ chiqaradi”, qayta ishga tushadi va salbiy his-tuyg‘ulardan xalos bo‘ladi deb o‘ylashadi.

Kitobning o‘ziga xos xususiyati shundaki, Winterhoff-Spurk nafaqat boshqa olimlarning kuzatuvlarini to‘playdi, balki o‘z tadqiqotlari haqida ham gapiradi. Muallifning o‘zi ommaviy axborot vositalarining turli xil populyatsiyalar ruhiyatiga ta’sirini o‘rganadi — bolalar va o‘spirinlardan tortib og‘ir ruhiy kasalliklarga chalinganlarga qadar.

“Men ishonmayman! Dezinformatsiya dengizida haqiqatni qanday ko‘rish mumkin” — jon Grant

“Kichik, ahamiyatsiz tafsilotlarga e’tibor bermang va boshqa odamlar so‘zlarining haqiqiy mazmuniga e’tibor qarating — bu sizning miyangizni changdan himoya qilishga imkon beradigan oddiy hiyla”. Jon Grant o‘zining “Men ishonmayman! Dezinformatsiya dengizida haqiqatni qanday ko‘rish mumkin” kitobida shu jumlalarni keltirgan.

Muallif haqiqatni fantastikadan qanday ajratish kerakligini aytadi va buning uchun u nafaqat media maydonini, balki adabiyotni, siyosiy va tijorat tizimlarini ham tahlil qiladi. Grant o‘quvchilarni tanqidiy fikrlashni rivojlantirishga o‘rgatadi, bu usul orqali internetda tasodifan o‘qigan hech qanday noto‘g‘ri ma’lumotlar sizni chalg‘itmasligi mumkin.

Bundan tashqari, Grant noto‘g‘ri ma’lumotlar mualliflari tomonidan eng ko‘p qo‘llaniladigan psixologik fokuslar haqida gapiradi va ishonchli axborot manbalari qanday bo‘lishi kerakligini tushuntiradi.

“Maksimal repost. Ijtimoiy tarmoqlar bizni soxta yangiliklarga qanday ishonishga majbur qilmoqda” — Borislav Kozlovskiy

Ommaviy axborot vositalarida faktcheking haqida gapirganda, har birimiz har kuni ko‘p vaqt sarflaydigan ijtimoiy tarmoqlar haqida unutmasligimiz kerak. Exlibis media o‘lchagichining 2021-yilgi statistikasi shuni ko‘rsatadiki, hozirda 53,6% yoki 4,2 milliard odam bir yoki bir nechta ijtimoiy media platformalarida akkauntlarga ega. Ammo ijtimoiy tarmoqlar har bir ro‘yxatdan o‘tgan foydalanuvchi mustaqil ravishda kontent yaratishi mumkinligi bilan farq qilganligi sababli biz u yerda ko‘rgan ma’lumotlarga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishimiz kerak.

Ilmiy jurnalist Borislav Kozlovskiy o‘z kitobida quyidagi savollarga javob izlaydi: “Nega biz siyosiy targ‘ibotga shunchalik oson ishonamiz? Facebook algoritmlari bizga qanday ta’sir qiladi? Tanishuv saytlari o‘z foydalanuvchilari ustida qanday tajribalar o‘tkazmoqda?”.

Ushbu kitobda siz haqiqatning mohiyati, uning ongimizga qanday ta’sir qilishi haqida ko‘proq bilib olasiz. Muallif o‘z kuzatuvlari haqida gapiradi va turli xil tadqiqotlar ma’lumotlarini keltiradi: zoologlarning yovvoyi tabiatdagi oziq-ovqat zanjirlarini o‘rganishidan tortib, telefon suhbatlarining o‘rtacha davomiyligi statistikasigacha.

Va nihoyat, Kozlovskiy to‘g‘ri ijtimoiy media strategiyasi siyosiy kampaniyada g‘alaba qozonishga yoki afsonani butun internetga tarqatishga qanday yordam berishi mumkinligi haqida haqiqiy hikoyalarni keltiradi. Oxir-oqibat, ushbu kitob sizga ommaviy axborot vositalari, siyosatchilar, qarindoshlaringiz va do‘stlaringiz tomonidan e’lon qilingan har qanday xabarlarning ishonchliligini baholashni o‘rganishga yordam beradi.

“Targ‘ibot usullari ensiklopediyasi” — Sorochenko Viktor

“Anonim hokimiyat”, “ochlik e’lon qilish”, “bolting”, “o‘g‘rini ushlab turing” — bularning barchasi siyosatchilar, jurnalistlar, PR xodimlari tomonidan muntazam ravishda ishlatiladigan targ‘ibot usullarining nomlari. Bizning ro‘yxatimizdagi so‘nggi kitob tom ma’noda sotsiolog Viktor Sorochenko tomonidan tuzilgan targ‘ibot ensiklopediyasidir. U mediamakonda biz doimo duch keladigan inson ongini manipulyatsiya qilishning barcha usullari haqida gapirib beradi.

Kitobda muallif har bir usulni batafsil bayon qiladi va odamni hatto eng aqlga sig‘maydigan yolg‘onlarga ham ishontiradigan usullar haqida gapiradi. “Targ‘ibot usullari ensiklopediyasi”ni o‘qib chiqqandan so‘ng, siz inson ongiga ta’sir qilishning barcha usullarini osongina taniy olasiz.