Darsni to’liq tomosha qilish: https://ed.ted.com/lessons/where-do-new-words-come-from-marcel-danesi

Hozirda ingliz tilida 170 000 dan ortiq so’z mavjud, va shunga qaramay har yili Oksford lug’ati tahminan mingtacha so’zga boyib boraveradi. Bu so’zlar qayerdan paydo bo’ladi va qanday qilib ular kundalik hayotimizga kirib keladi? Marsel Danesi tilga yangi so’zlar qanday qilib kirib kelishi haqida gapirib beradi.

Manba:
https://ed.ted.com/

Uzbek Subtitles:

0:07 – 0:13 Oksford ingliz tili lug’atida har yili 1000 ta yangi so’z paydo bo’ladi.

0:13 – 0:14 Ular qanday paydo bo’ladi?

0:14 – 0:18 Va ular qanday qilib kundalik hayotimizga kirib keladi?

0:18 – 0:22 Hozirda ingliz tilida 170 000 dan ortiq so’z mavjud.

0:22 – 0:26 Shuni o’zi yetarlidek ko’rinadi.

0:26 – 0:28 Biroq bizning dunyo doimiy o’zgarishda,

0:28 – 0:30 yangi g’oyalar va ixtirolar paydo bo’lmoqda,

0:30 – 0:32 ilm-fan rivojlanmoqda,

0:32 – 0:36 va buning oqibatida tilimizda probellar paydo bo’ladi, ta’riflash uchun so’zlar topilmaydi.

0:36 – 0:39 Shunday ekan biz probellarni turli usullarda to’ldiramiz:

0:39 – 0:40 sinalgan,

0:40 – 0:44 noodatiy, va ba’zan murakkab yo’l bilan.

0:44 – 0:48 Masalan, so’z boshqa tildan kirib kelishi mumkin.

0:48 – 0:51 Ingliz tili o’z tarixi davomida shuncha so’zlarni kiritganki,

0:51 – 0:57 zamonaviy ingliz tilidagi so’zlarning deyarli yarmi boshqa tillardan kirib keldan.

0:57 – 1:00 Ba’zida bunga sabab, o’sha so’z bilan birgalikda

1:00 – 1:02 yangi bir tushuncha ham kirib kelishidir.

1:02 – 1:06 Qadimgi Rim va Fransiyadan Angliyaga qonunlar va din,

1:06 – 1:09 va ular bilan birga yangi so’zlar, masalan, altar [mehrob] va jury [hakamlar],

1:09 – 1:12 savdo yo’llari orqali yangicha taomlar,

1:12 – 1:13 masalan, arab qahvasi,

1:13 – 1:14 italyan spagaettisi,

1:14 – 1:17 hindcha karri kirib kelgan.

1:17 – 1:20 Va yana shunday ham bo’ladiki, boshqa bir tilda nimanidir tasvirlash uchun, masalan

1:20 – 1:23 murakkab bir g’oyani yoki hissiyotni tasvirlash uchun mukammal bir so’z mavjud bo’ladi.

1:23 – 1:24 Masalan, naïveté [soddalik],

1:24 – 1:25 machismo [machizm]

1:25 – 1:27 yoki schadenfreude [ichiqoralik].

1:27 – 1:31 Olimlar yangi tushunchalar so’zlarni uchun qadimgi tillardan olishadi.

1:31 – 1:36 Masalan, «klon» so’zi qadimgi yunonlardagi «ko’chat» so’zidan olingan.

1:36 – 1:41 Chunki eski o’simlikning ko’chatidan xuddi klon qilgandek, yangi o’simlik o’stirish mumkin.

1:41 – 1:45 Bugungi kunda bu teskarisiga ishlaydi.

1:45 – 1:50 Chunki software kabi so’zlar ingliz tilidan dunyo bo’ylab har xil tillarga tarqalmoqda.

1:50 – 1:54 Probellarni to’ldirishning boshqa bir samarali usuli ham bor.

1:54 – 1:59 Yangi g’oyaning qismlarini anglatib keluvchi ikkita so’zni qo’shish yo’li.

1:59 – 2:03 Buning uchun ikkita oddiy so’zni bitta tarkibga birlashtirish mumkin.

2:03 – 2:05 masalan, airport [aeroport]

2:05 – 2:06 yoki starfish [dengiz yulduzi].

2:06 – 2:11 Yana so’zlarning qismlarini qo’shib yangi so’z hosil qilish mumkin, spork [vilkaqoshiq]

2:11 – 2:12 brunch [branch]

2:12 – 2:14 yoki «internet» so’zlariga o’xshab.

2:14 – 2:16 Boshqa tillardan olingan so’zlardan farqli o’laroq,

2:16 – 2:21 bunday so’zlarning ma’nosini tezda ilib olish mumkin.

2:21 – 2:24 Ba’zida yangi so’zlar aslida bu eskirgan va esdan chiqqan so’zlardir.

2:24 – 2:28 Iste’moldan chiqqan eski so’zlar o’zlarining yangi ma’nosi bilan birga qaytadan kirib kelaveradi.

2:28 – 2:33 Villain [yovuz] so’zi oddiy dehqon ma’nosini anglatgan, biroq

2:33 – 2:38 aristokratlarning oliftaligi bilan, ritsarlik sharafiga loyiq bo’lmagan, ya’ni

2:38 – 2:41 yomon insonni anglatadigan bo’ldi.

2:41 – 2:44 Geek [sho’ng’ib ketgan inson] deb aslida yarmarkalardagi masxarabozlarga aytishgan.

2:44 – 2:46 Keyinchalik g’alati insonlarga,

2:46 – 2:50 va nihoyat hozirgi ma’nosi — g’alati daholarga aytishni boshlashgan.

2:50 – 2:54 Yana shunaqasi bo’ladiki, ba’zi so’zlarning ma’nosi butunlay qarama-qarshi ma’noga ko’chadi.

2:54 – 2:55 Kinoya sababli,

2:55 – 2:58 yoki shu so’zni noto’g’ri qa’llash natijasida.

2:58 – 3:04 Masalan, qandaydir maftunkor narsani ‘sick’ [kasal] yoki ‘wicked’ [yomon] deyishadi.

3:04 – 3:07 So’zlar shunchalar oson paydo bo’lar ekan,

3:07 – 3:11 lekin nega ba’zilari juda keng tarqaladi, ba’zilari esa vaqti bilan unutiladi?

3:11 – 3:14 Ba’zilarini esa umuman yashab qolmasligini aytmasak ham bo’ladi.

3:14 – 3:16 Ba’zida savollarga javoblar oddiy.

3:16 – 3:20 Masalan, olimlar va kompaniyalar yangi ixtiro yoki texnologiyalarga yangi nom berishadi,

3:20 – 3:22 rasmiy nom.

3:22 – 3:28 Ba’zi davlatlarda so’zlar masalasida bosh qotiradigan butun boshli akademiyalar mavjud.

3:28 – 3:31 Lekin ko’p holatlarda rasmiy manbalar, asosan lug’atlar

3:31 – 3:34 bu so’zlarning eskicha variantini namoyon qilishadi.

3:34 – 3:39 Yangi so’zlar yuqoridan emas, quyidan, ya’ni oddiy insonlardan kelib chiqadi.

3:39 – 3:42 Ular oson esda qoluvchi va foydali so’zlarni

3:42 – 3:45 maroq bilan talaffuz qilishadi va takrorlashadi.

3:45 – 3:46 Masalan, meme [mem] so’zi.

3:46 – 3:51 Bu so’z 70-yillarda sotsiobiolog Richard Dokinz tomonidan kiritilgan bo’lib,

3:51 – 3:55 qadimgi yunon tilida «taqlid qilmoq» degan ma’noni anglatuvchi so’zdan kelib chiqqan.

3:55 – 3:59 U bu so’z bilan g’oyalar va timsollarning qanday qilib madaniyatga chuqur kirib borishini tasvirlagan.

3:59 – 4:02 Xuddi gen populyatsiyasi singari.

4:02 – 4:04 Internet paydo bo’lishi bilan

4:04 – 4:08 hazillar va rasmlarning qanchalar keng tarqalishi va mashhur bo’lishi

4:08 – 4:11 mumkin ekanligi misolida buning guvohi bo’ldik.

4:11 – 4:16 Juda tez orada bunday rasmlar aniq bir tasvir turini anglatishni boshladi.

4:16 – 4:20 Shunday ekan «mem» so’zi nafaqat so’zlarning tilni bir qismiga aylanishini anglatdi,

4:20 – 4:23 balki uning o’zi ham memga aylandi.

4:23 – 4:28 Hattoki shunday so’zlar ham bor — o’zini ifodalab keluvchi so’zlar:

4:28 – 4:30 avtologik so’zlar.

4:30 – 4:33 Hamma so’zlar bir-biriga qarshi emas.

4:33 – 4:35 Ba’zilari ming yillab yashaydi,

4:35 – 4:37 ba’zilari vaqti bilan o’zgaradi,

4:37 – 4:39 ayrimlari hatto yo’q bo’lib ketadi.

4:39 – 4:41 Ba’zilari axborot beradi,

4:41 – 4:43 ba’zilari tarkibini ochib beradi,

4:43 – 4:45 lekin ularning qanday paydo bo’lishi

4:45 – 4:48 va nuqtimizning bir qismiga aylanish uchun qanday yo’lni bosib o’tishi

4:48 – 4:52 bizga dunyo haqida va bizning unda qanday muloqot qilishimiz haqda ko’p ma’lumot beradi.